Należy również pamiętać, że sięganie po prawo karne to ostateczność. O stosowaniu regulacji z zakresu prawa karnego mówimy dopiero wtedy, gdy z powodu wagi naruszeń dóbr prawnych, inne sankcje są niewystarczające.

Prawo karne z racji swojej doniosłości doczekało się olbrzymiego dorobku w postaci książek, artykułów z czasopism prawniczych, dostępnych obecnie nie tylko w tradycyjnej papierowej formie, ale również w formie elektronicznej, przykładowo w formacie pdf, czy w formie ebooków.

Obszary prawa karnego

Tzw. prawo karne sensu stricto obejmuje wspomniane wyżej prawo karne materialne.

Prawo karne w szerszym znaczeniu (prawo karne sensu largo) obejmuje:

przepisy materialne – prawo karne sensu stricto; kluczowym aktem jest ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny;
prawo karne procesowe – przepisy dotyczące postępowania właściwych podmiotów (przede wszystkim sądu i prokuratury), których celem jest wykrycie przestępstwa i jego sprawcy, zebranie dowodów potwierdzających jego popełnienie oraz finalnie pociągnięcie sprawcy przestępstwa do odpowiedzialności karnej; przepisy prawa karnego procesowego regulują m.in. obowiązki i uprawnienia stron oraz innych uczestników postępowania oraz tryb wydawania orzeczeń, a także środki zaskarżenia; kluczowym aktem jest ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego;
prawo karne wykonawcze – przepisy regulujące sposób wykonywania kar, środków karnych, środków kompensacyjnych i przepadku, środków zabezpieczających i zapobiegawczych, uprawnienia i obowiązki osób, którym je wymierzono; na szczególną uwagę zasługuje tzw. prawo penitencjarne ustanawiające zasady wykonywania kary pozbawienia wolności; kluczowym aktem jest ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy;
prawo karne skarbowe -obejmuje zespół norm określających zasady odpowiedzialności osób, na których ciąży obowiązek podatkowy, dewizowy lub celny za czyny popełnione w związku z tymi obowiązkami; innymi słowy, chodzi o czyny wymierzone w interes finansowy Skarbu Państwa lub innych podmiotów publicznoprawnych; kluczowym aktem prawnych jest ustawa z 1999 r. Kodeks karny skarbowy;
prawo wykroczeń - reguluje zasady odpowiedzialności za wykroczenia, czyli czyny o mniejszym stopniu społecznej szkodliwości, w prawie wykroczeń znajdziemy katalog wykroczeń i kar za nie grożących; kluczowym aktem prawnym jest ustawa z 1971 r. Kodeks wykroczeń, natomiast przepisy proceduralne z tego zakresu zawiera ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia;
prawo karne wojskowe - reguluje co do zasady odpowiedzialność żołnierzy za popełnione przestępstwa; celem prawa karnego wojskowego jest zapewnienie dyscypliny i gotowości obronnej sił zbrojnych; kluczowym aktem jest część wojskowa ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny.

Funkcje prawa karnego

Prawo karne pełni szereg funkcji. Do kluczowych można zaliczyć:

funkcję sprawiedliwościową - prawo karne ma za zadanie w sposób adekwatny ukarać sprawcę za popełnione przestępstwo, w efekcie zapewnić społeczeństwu i ofierze poczucie sprawiedliwości;
funkcję ochronną - prawo karne chroni zarówno stosunki społeczne, jak i dobra podmiotów tych stosunków poprzez penalizację zachowań, które je naruszają;
funkcję gwarancyjną - prawo karne określa to, co jest zakazane oraz to, jakie kary grożą za popełnienie czynów zabronionych przez ustawę; w efekcie zarówno obywatele i sądy powinny mieć jasny ogląd sytuacji co do popełniania przestępstw i konsekwencji prawnych, które grożą za ich popełnienie;
funkcję kompensacyjną - prawo karne ma za zadanie również uwzględniać interes ofiar przestępstw, w efekcie dążyć do naprawienia szkody nim wyrządzonej;
funkcję prewencyjno-wychowawczą - prawo karne dąży również do tego, by kary i inne środki karne (w tym tzw. środki probacyjne) były tak skonstruowane, by zapobiegały w przyszłości popełnianiu przestępstw przez sprawcę.

Zasady prawa karnego

W prawie karnym, jak w każdej gałęzi prawa funkcjonują charakterystyczne zasady, którymi należy kierować się stosując przepisy z danego obszaru prawa. W książkach, artykułach z czasopism prawniczych (w formie papierowej, pdf, czy ebooków), przedstawiciele doktryny szeroko rozpisują się na ich temat. W dużym uproszczeniu, do najważniejszych zasad prawa karnego należą:

zasada nullum crimen, nulla poena sine lege - czyli nie ma przestępstwa i kary bez przepisu ustawy; innymi słowy nie można danego czynu uznać za przestępstwo oraz karać za niego, jeśli w momencie jego popełnienia nie istniał zakaz w ustawie, tym samym nie można karać z mocą wsteczną; zasada nullum crimen, nulla poena sine lege wynika m.in. z art. 1 § 1 k.k. oraz art. 42 Konstytucji RP;
zasada nullum crimen sine periculo sociali - czyli nie ma przestępstwa bez społecznego niebezpieczeństwa; innymi słowy, aby móc mówić o przestępstwie, musi być przekroczony tzw. stopień znikomości społecznej szkodliwości czynu; zasada nullum crimen sine periculo sociali wynika m.in. z art. 1 § 2 k.k.; przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia (zob. art. 115 § 2 k.k.);
zasada osobistej odpowiedzialności za popełniony czyn - czyli, to sprawca ma osobiście odczuć konsekwencje wynikające z popełnionego przestępstwa; zasada osobistej odpowiedzialności za popełniony czyn wynika z art. 1 § 1 k.k.
zasada nullum crimen sine culpa - czyli nie ma przestępstwa bez zawinienia sprawcy; zasada nullum crimen sine culpa wynika z art. 1 § 3 k.k.
zasada humanitaryzmu - czyli popełnienie przestępstwa nie pozbawia sprawcy ludzkiej godności; w prawie karnym nie obowiązuje zasada, że cel uświęca środki, w efekcie prawa i wolności sprawcy przestępstwa podlegają ograniczeniom niezbędnych do osiągnięcia celów prawa karnego; zasada humanitaryzmu wynika m.in. z art. 3 k.k.
zasada in dubio pro reo - czyli, w razie wątpliwości na korzyść sprawcy; przy czym mowa tu przede wszystkim o wątpliwościach natury faktycznej, nie można też jednak wykluczyć wątpliwości natury prawnej; zasada in dubio pro reo wynika z art. 5 § 2 k.k.

Źródła prawa karnego

Wskazuje się, że źródłem prawa karnego może być tylko ustawa. Konsekwentnie, akty prawne niższego rzędu (np. rozporządzenia, zarządzenia) nie są źródłem prawa karnego, nie mogą one zawierać znamion czynu zabronionego, a także nie mogą określać kar.

Obok wspomnianych wyżej:

ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny,
ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego,
ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy,
ustawy z 1999 r. Kodeks karny skarbowy,
ustawy z 1971 r. Kodeks wykroczeń,
ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia,

przepisy statuujące przestępstwa znajdziemy w wielu innych ustawach.

Na mocy art. 116 k.k. przepisy części ogólnej Kodeksu karnego stosuje się do innych ustaw przewidujących odpowiedzialność karną, chyba że ustawy te wyraźnie wyłączają ich zastosowanie.

Źródłem prawa karnego mogą być umowy międzynarodowe, które w części wypadków wymagają jednak implementacji do krajowego porządku prawnego w formie ustawy.

Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej źródłem prawa karnego mogą być również akty unijne.

Źródłem prawa karnego nie jest orzecznictwo sądowe. Nie zmienia to jednak w niczym faktu, że orzecznictwo Sądu Najwyższego, czy Trybunału Konstytucyjnego ma istotny wpływ na stosowanie przepisów prawa karnego, a także na kształt stanu prawnego z tego obszaru prawa (kluczowe w tym zakresie jest orzecznictwo TK).

Znajomość prawa karnego w praktycznym aspekcie

Przepisy prawa karnego, które można znaleźć w Kodeksie karnym i innych aktach prawnych, pełnią w polskim społeczeństwie rolę szczególną. Chronią one każdego z obywateli RP przed naruszeniem praw i wolności, a także przed poważnymi zamachami na stosunki społeczne w całym państwie. Przepisy prawa karnego gwarantują nam ochronę przed przestępstwami, określając zasady odpowiedzialności za popełnione czyny oraz ustanawiając kary i środki karne stosowane wobec sprawców.

Książki PDF, czasopisma oraz ebooki o tematyce prawa karnego, znajdujące się w dziale „Prawo karne”, dają nam możliwość zapoznania się z przepisami prawa karnego oraz ich wykładnią. Znajomość Kodeksu karnego i innych aktów prawnych z zakresu prawa karnego kształtuje określone standardy postępowania, a także wpływa na nasze postawy oraz zachowania wynikające ze stosowania się do aktualnych norm prawnych w nim zawartych.

Znajomością przepisów prawa karnego oraz ich prawidłową interpretacją powinni legitymować się w szczególności praktycy prawa karnego, a więc przede wszystkim osoby pracujące na stanowisku sędziego, prokuratora, adwokata czy radcy prawnego. Niniejsze publikacje, opracowania i książki z zakresu prawa karnego stanowią także nieograniczone źródło wiedzy dla studentów kierunków prawniczych, aplikantów i wszystkich osób interesujących się zagadnieniami z zakresu polskiego prawa karnego.