Czym jest Karta Nauczyciela i do czego uprawnia? Poznaj 10 faktów i mitów

Karta Nauczyciela to jedna z najważniejszych ustaw regulujących zawód nauczyciela w Polsce. Od ponad 40 lat stanowi fundament prawny określający prawa, obowiązki oraz status zawodowy osób pracujących w oświacie. Choć dla wielu nauczycieli jest źródłem poczucia stabilności i ochrony, wokół jej zapisów narosło też wiele nieporozumień i mitów.

Czym jest Karta Nauczyciela?

Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2024 r. poz. 986) to fundamentalny akt prawny w polskim systemie edukacji, który określa prawa i obowiązki nauczycieli oraz innych pracowników pedagogicznych. Ustawa ta stanowi ramy prawne dla m.in. organizacji pracy nauczycieli, ich awansu zawodowego, wynagradzania oraz odpowiedzialności zawodowej.

Celem Karty Nauczyciela jest podkreślenie szczególnej roli społecznej nauczycieli i zapewnienie im godziwych warunków pracy oraz ochrony prawnej. Dzięki niej nauczyciele mogą wykonywać swój zawód w stabilnych i uregulowanych ramach, co przekłada się na jakość edukacji oraz rozwój uczniów.

Ważnym aspektem Karty jest jej kompleksowość — obejmuje nie tylko kwestie finansowe, ale także organizację pracy, ocenę działalności zawodowej, zasady urlopów i doskonalenia zawodowego.

Kogo obowiązuje Karta Nauczyciela?

Art.  1. [Zakres podmiotowy ustawy]

1. Ustawie podlegają nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w:

1) publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz placówkach doskonalenia nauczycieli działających na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (Dz. U. z 2024 r. poz. 737), z zastrzeżeniem ust. 2 pkt 1a, 1b oraz pkt 2 lit. a;
2) okręgowych ośrodkach wychowawczych, zakładach poprawczych oraz schroniskach dla nieletnich działających na podstawie ustawy z dnia 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich (Dz. U. poz. 1700 oraz z 2023 r. poz. 289 i 1860);
3) (uchylony)
4) publicznych kolegiach pracowników służb społecznych.

1a. (uchylony)

2. Ustawie podlegają również, w zakresie określonym ustawą:

1) nauczyciele mianowani lub dyplomowani zatrudnieni na stanowiskach, na których wymagane są kwalifikacje pedagogiczne, w:
a) urzędach organów administracji rządowej,
b) kuratoriach oświaty,
c) specjalistycznej jednostce nadzoru,
d) Centralnej Komisji Egzaminacyjnej oraz okręgowych komisjach egzaminacyjnych,
e) organach sprawujących nadzór pedagogiczny nad okręgowymi ośrodkami wychowawczymi, zakładami poprawczymi, schroniskami dla nieletnich oraz szkołami przy zakładach karnych;

1a) nauczyciele zatrudnieni w szkołach polskich, o których mowa w art. 4 pkt 29d ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe, oraz w publicznych szkołach i zespołach szkół przy przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych i przedstawicielstwach wojskowych Rzeczypospolitej Polskiej;
1b) nauczyciele zatrudnieni w publicznych placówkach doskonalenia nauczycieli o zasięgu ogólnokrajowym, publicznych placówkach doskonalenia nauczycieli szkół artystycznych oraz publicznych placówkach doskonalenia nauczycieli przedmiotów zawodowych, którzy nauczają w szkołach rolniczych, oraz publicznej placówce doskonalenia nauczycieli przedmiotów zawodowych o zasięgu ogólnokrajowym, o których mowa odpowiednio w art. 8 ust. 5 pkt 1 lit. b, ust. 6 i ust. 7 pkt 2 i ust. 14 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe;
1c) nauczyciele skierowani przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania do pracy w szkołach działających na podstawie Konwencji o Statucie Szkół Europejskich, sporządzonej w Luksemburgu dnia 21 czerwca 1994 r. (Dz. U. z 2005 r. poz. 10), zwanych dalej „szkołami europejskimi”;
1d) nauczyciele szkół za granicą;

2) nauczyciele zatrudnieni w:

a) publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach prowadzonych przez osoby fizyczne oraz osoby prawne niebędące jednostkami samorządu terytorialnego,
b) przedszkolach niepublicznych, niepublicznych placówkach, o których mowa w ust. 1 pkt 1, oraz szkołach niepublicznych i niepublicznych szkołach artystycznych o uprawnieniach publicznych szkół artystycznych,
c) publicznych innych formach wychowania przedszkolnego prowadzonych przez osoby fizyczne oraz osoby prawne niebędące jednostkami samorządu terytorialnego oraz niepublicznych innych formach wychowania przedszkolnego;

3) nauczyciele urlopowani na podstawie przepisów ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. z 2022 r. poz. 854);

4) pracownicy zatrudnieni u pracodawców niewymienionych w ust. 1 oraz ust. 2 pkt 1-3, pełniący funkcję instruktorów praktycznej nauki zawodu oraz kierowników praktycznej nauki zawodu, posiadający kwalifikacje określone dla nauczycieli praktycznej nauki zawodu oraz wykonujący pracę dydaktyczną i wychowawczą w wymiarze przewidzianym dla tych nauczycieli;

5) pracownicy zatrudnieni w Ochotniczych Hufcach Pracy na stanowiskach wychowawców, pedagogów oraz na stanowiskach kierowniczych, posiadający kwalifikacje, o których mowa w art. 9 ust. 1 pkt 1, wykonujący pracę dydaktyczną i wychowawczą co najmniej w połowie obowiązującego ich czasu pracy.

Wyłączenia podmiotowe Karty Nauczyciela

Zgodnie z art. 2 Karty Nauczyciela – przepisów ustawy nie stosuje się do żołnierzy w czynnej służbie wojskowej oraz funkcjonariuszy Policji i pożarnictwa:

1. zajmujących stanowiska nauczycieli w szkołach i placówkach oświatowo-wychowawczych wojskowych i prowadzonych przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych oraz organy podległe ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych lub przez niego nadzorowane;
2. wyznaczonych do wykonywania zadań poza wojskiem oraz służbami podległymi lub nadzorowanymi przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych, na stanowiskach wymienionych w art. 1.

10 faktów i mitów o Karcie Nauczyciela

Fakt 1: Karta precyzuje zasady wynagradzania nauczycieli

Artykuły 30–35 Karty Nauczyciela regulują składniki wynagrodzenia nauczycieli. Wśród nich znajduje się wynagrodzenie zasadnicze oraz dodatki motywacyjne, funkcyjne i za wysługę lat. Ustawa gwarantuje także nagrody jubileuszowe oraz odprawy emerytalne lub rentowe. Co istotne, nauczyciele mają prawo do dodatkowego rocznego wynagrodzenia, potocznie nazywanego „trzynastką”.

Fakt 2: Nauczyciele mają prawo do wcześniejszej emerytury nauczycielskiej

Nauczyciele mają prawo do przejścia na emeryturę na zasadach ogólnych, takich jak inni pracownicy objęci systemem ubezpieczeń społecznych. Jednak Karta Nauczyciela przewiduje również możliwość skorzystania z tzw. wczesnej emerytury nauczycielskiej, zwanej też świadczeniem kompensacyjnym – Ustawa z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (t.j. Dz. U. z 2025 r. poz. 174), pod warunkiem spełnienia określonych wymagań dotyczących wieku i stażu pracy.

Zgodnie z art. 86 Karty Nauczyciela, nauczyciel jest zaliczany do grupy osób wykonujących pracę w szczególnym charakterze, co uprawnia go do prawa do zaopatrzenia emerytalnego na korzystniejszych zasadach niż standardowe przepisy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Ponadto, zgodnie z art. 87 ustawy, nauczyciel, który spełnia warunki uprawniające do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy lub nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego i kończy stosunek pracy z tego powodu (jeżeli nie uzyskał z tego tytułu odprawy przewidzianej w art. 28 KN), ma prawo do odprawy emerytalnej:

• Odprawa wynosi dwumiesięczne wynagrodzenie ostatnio pobierane w szkole, która była podstawowym miejscem pracy nauczyciela.
• Jeśli nauczyciel przepracował w szkole co najmniej 20 lat, odprawa wzrasta do trzymiesięcznego wynagrodzenia.
• W razie zbiegu praw do ww odpraw, przysługuje jedna odprawa – korzystniejsza.

Fakt 3: Ochrona nauczyciela w trakcie wykonywania obowiązków

Nauczyciel, wykonując obowiązki służbowe, jest objęty tą samą ochroną prawną co funkcjonariusze publiczni. W przypadku zniewagi lub naruszenia nietykalności osobistej nauczyciela podczas pracy, sprawca ponosi odpowiedzialność karną.

Art. 63 KN – Nauczyciel, podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, korzysta z ochrony przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych na zasadach określonych w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny.

Fakt 4: Karta wyrównuje standardy edukacyjne w całym kraju

Ustawa zapewnia, że wszyscy nauczyciele – niezależnie od miejsca pracy czy sytuacji finansowej samorządu – muszą spełniać takie same wymagania dotyczące kwalifikacji i realizacji obowiązków, co gwarantuje m.in. jednolity poziom edukacji oraz równe szanse dla uczniów w całym kraju.

Fakt 5: Karta precyzuje obowiązki nauczyciela

Według art. 6 KN nauczyciel obowiązany jest:

1) rzetelnie realizować zadania związane z powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą, w tym zadania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę;
2) wspierać każdego ucznia w jego rozwoju;
3) dążyć do pełni własnego rozwoju osobowego;
3a) doskonalić się zawodowo, zgodnie z potrzebami szkoły;
4) kształcić i wychowywać młodzież w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka;
5) dbać o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów.

Mit 1: Karta nie przewiduje odpowiedzialności dyscyplinarnej nauczycieli

Art. 75 KN reguluje odpowiedzialność dyscyplinarną nauczycieli. Zgodnie z tym artykułem, nauczyciele podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej za uchybienie godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom określonym w art. 6 KN. Za uchybienia przeciwko porządkowi pracy, zgodnie z Kodeksem pracy, wymierzane są kary porządkowe.

Art.  75. [Przesłanki odpowiedzialności dyscyplinarnej]

1. Nauczyciele podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej za uchybienia godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom, o których mowa w art. 6.
2. Za uchybienia przeciwko porządkowi pracy, w rozumieniu art. 108 Kodeksu pracy, wymierza się nauczycielom kary porządkowe zgodnie z Kodeksem pracy.
2a. Kar porządkowych, o których mowa w ust. 2, nie wymierza się za popełnienie czynu naruszającego prawa i dobro dziecka. O podejrzeniu popełnienia przez nauczyciela czynu naruszającego prawa i dobro dziecka dyrektor szkoły, a w przypadku podejrzenia popełnienia takiego czynu przez dyrektora szkoły – organ prowadzący szkołę, zawiadamia rzecznika dyscyplinarnego, o którym mowa w art. 83, nie później niż w terminie 14 dni od dnia powzięcia wiadomości o podejrzeniu popełnienia takiego czynu, chyba że okoliczności bezspornie wskazują, że nie doszło do popełnienia takiego czynu.
3. (uchylony)

Mit 2: Nauczyciele pracują tylko 18 godzin tygodniowo

Wymiar 18 godzin to tzw. pensum dydaktyczne, czyli czas bezpośrednio przeznaczony na prowadzenie zajęć z uczniami. Jednak poza tym nauczyciele wykonują wiele innych zadań:

• Przygotowanie się do lekcji, planowanie zajęć;
• Sprawdzanie i ocenianie prac uczniów;
• Prowadzenie dokumentacji;
• Udział w zebraniach rady pedagogicznej i innych komisjach;
• Kontakt z rodzicami i opiekunami;
• Doskonalenie zawodowe i szkolenia.

Cały wymiar czasu pracy nauczyciela wynosi do 40 godzin tygodniowo, co jest regulowane przepisami o czasie pracy i organizacji roku szkolnego.

Mit 3: Nauczyciele kończą pracę najpóźniej o 15:00

Nauczyciele nie mają sztywnej dobowej normy czasu pracy. W rzeczywistości, ich dzień pracy może trwać znacznie dłużej — mogą być zobowiązani do pozostania w szkole na konsultacje, zebrania z rodzicami czy radę pedagogiczną.

Mit 4: Nauczyciele co 45 minut mają przerwę od pracy

W przerwach między lekcjami nauczyciele pełnią dyżury, nadzorując uczniów i dbając o ich bezpieczeństwo. Nie jest to więc dla nich czas wolny czy przerwa na odpoczynek.

Przerwy wypoczynkowe dla nauczycieli są takie same jak dla innych pracowników i przyznawane są zgodnie z Kodeksem pracy.

Mit 5: Nauczyciele mają więcej urlopu wypoczynkowego niż inni pracownicy

Choć powszechnie uważa się, że nauczyciele korzystają z dłuższego urlopu wypoczynkowego niż inni pracownicy, rzeczywistość jest bardziej złożona. W przypadku nauczycieli zatrudnionych w szkołach feryjnych, czyli takich, które organizują przerwy w nauce w postaci ferii zimowych i wakacji, faktycznie urlop wypoczynkowy pokrywa się z tymi okresami — co oznacza dłuższy odpoczynek w ciągu roku.

Wiąże się to jednak z pewnymi ograniczeniami. Nauczyciele ci nie mają możliwości przesunięcia urlopu na inny termin poza sytuacjami wyjątkowymi, a także nie korzystają z tzw. urlopu na żądanie (czterech dni wolnych na prośbę). Dodatkowo mogą być zobowiązani do świadczenia pracy podczas urlopu, bez prawa do dodatkowej rekompensaty.

Z kolei nauczyciele zatrudnieni w szkołach i placówkach nieferyjnych, a także osoby na stanowiskach kierowniczych, mają prawo do urlopu wypoczynkowego w wymiarze 35 dni roboczych (proporcjonalnie do wymiaru zajęć).

Karta Nauczyciela to dokument, który w kompleksowy sposób reguluje prawa i obowiązki nauczycieli w Polsce. Dzięki niej nauczyciele mogą liczyć na uregulowane warunki pracy, system awansu zawodowego oraz odpowiednie wynagrodzenie czy ochronę prawną. Jednocześnie, mimo wielu mitów, zawód nauczyciela wiąże się z licznymi wyzwaniami oraz specyficznymi obowiązkami, które wymagają zaangażowania, profesjonalizmu i poświęcenia.