Jak czytać akty prawne?

Zrozumienie struktury aktów prawnych to umiejętność, która przydaje się nie tylko prawnikom, ale również każdemu obywatelowi. Dlaczego? Ponieważ każdy z nas może znaleźć się w sytuacji, w której znajomość przepisów pomoże podjąć właściwą decyzję, uniknąć błędów lub nadużyć. Bez tego podstawowego narzędzia w ręku łatwo dać się wciągnąć w pułapki prawnych nieporozumień. Jak więc podejść do czytania aktów prawnych, by zrozumieć, co tak naprawdę mówią? Jak odczytać zapis, który na pierwszy rzut oka może wydawać się trudny? W tym artykule pokażemy, na co zwrócić uwagę, by skutecznie poruszać się po przepisach prawnych.

Czym są akty prawne?

Akty prawne to oficjalne dokumenty tworzone przez uprawnione organy państwowe lub inne podmioty posiadające odpowiednie upoważnienie. Ich celem jest wywołanie skutków prawnych – mogą więc stanowić prawo, zmieniać je lub stosować w konkretnych sytuacjach. Aktami prawnymi są nie tylko ustawy i rozporządzenia, ale także działania organów zgodne z obowiązującymi przepisami, które wpływają na istniejące stosunki prawne.

Szukasz aktualnych tekstów ustaw?

Sprawdź ofertę księgarni Profinfo „/teksty-ustaw„

Jak zbudowane są akty prawne?

Akty prawne posiadają ustaloną strukturę, która ułatwia ich interpretację i stosowanie. Każda jednostka redakcyjna pełni określoną funkcję, a ich uporządkowanie pozwala na precyzyjne odwoływanie się do konkretnych przepisów. W zależności od rodzaju aktu prawnego jego podział może się nieco różnić, jednak w większości przypadków wyróżnia się kilka kluczowych elementów.

Tytuł aktu prawnego

Pierwszym elementem każdego aktu prawnego jest tytuł, który określa zakres i tematykę regulowaną przez dany dokument. Tytuł jest zazwyczaj zwięzły, ale precyzyjnie wskazuje, do jakiej dziedziny prawa odnosi się akt. Na przykład, w przypadku Kodeksu cywilnego tytuł jasno wskazuje, że regulacje zawarte w tym akcie dotyczą prawa cywilnego.

Części, rozdziały i tytuły

Akty prawne są zazwyczaj podzielone na części i rozdziały, które pomagają usystematyzować przepisy i ułatwić ich interpretację. Część lub rozdział zawiera grupy przepisów dotyczących podobnych kwestii.

W ramach rozdziałów znajdują się tytuły, które są jeszcze mniejszymi jednostkami podziału, wskazującymi na szczegółowe zagadnienia w danej dziedzinie. Na przykład, w kodeksach mogą występować księgi, które dzielą się na tytuły, a te na działy i rozdziały. Wyjątkowo w obrębie rozdziałów mogą znajdować się oddziały.

Systematyzacja jednostek redakcyjnych:

1. Księgi (jeśli występują)
2. Części
3. Tytuły
4. Działy
5. Rozdziały (mogą zawierać oddziały)
6. Artykuły
7. Ustępy, paragrafy
8. Punkty, litery i tiret

Numeracja poszczególnych jednostek odbywa się według ustalonego schematu. Rozdziały i oddziały oznaczane są cyframi arabskimi, natomiast tytuły, działy i księgi – cyframi rzymskimi.

Artykuł

Artykuł to podstawowa jednostka w ustawach, zawierająca konkretną normę prawną. Oznacza się go skrótem „Art.”, pisanym wielką literą. Każdy artykuł jest numerowany kolejnymi cyframi arabskimi.

Zasady oznaczania artykułów:

• Artykuł zaczyna się od akapitu i może składać się z jednego lub kilku zdań.
• Jeśli przepis zawiera więcej niż jedno zdanie dotyczące jednej myśli, stosuje się ustępy.
• W oznaczeniach nie stosuje się dodatkowych skrótów (np. „art. 12”, a nie „art. nr 12”).

Paragraf

Paragraf to jednostka niższego rzędu w ramach artykułu, która precyzuje zawartość danego przepisu. Jest oznaczana symbolem „§” oraz numerowana kolejnymi cyframi arabskimi. Paragrafy stosuje się przede wszystkim w kodeksach, gdzie zastępują ustępy.

Zasady stosowania paragrafów:

• Nie stosuje się skrótu „par.”, a jedynie symbol „§”.
• Jeśli w artykule występuje więcej niż jeden paragraf, pierwszy z nich oznacza się numerem „§ 1”.

Ustęp

Ustęp to jednostka redakcyjna w obrębie artykułu lub paragrafu, oznaczana cyfrą arabską z kropką (1., 2., 3.). Ustępy stosuje się w sytuacji, gdy artykuł  lub paragraf wymaga podziału na kilka zdań dotyczących jednej myśli.

Punkt i litera

Punkty oraz litery stosuje się w celu podziału normy prawnej na bardziej szczegółowe elementy. Punkty skrótowo (pkt) oznaczane są cyframi arabskimi z nawiasem, np. 1), 2), 3), a litery skrótowo (lit.)  – małymi literami z nawiasem, np. a), b), c).

Zasady stosowania punktów i liter:

• Punkty kończy się średnikiem, a ostatni kropką.
• Litery kończy się przecinkiem, a ostatnią – średnikiem lub kropką.
• W obrębie liter można stosować tiret (–), które służą do dalszego podziału treści.

Przykładowy zapis:

Art.  411.  [Wyłączenie zwrotu świadczenia]
Nie można żądać zwrotu świadczenia:

1) jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej;
2) jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego;
3) jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu;
4) jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.

Tiret (–) – kolejny poziom wyliczenia

Tiret to symbol stosowany do dalszego podziału normy prawnej w obrębie punktów lub liter. Oznaczany jest myślnikiem „–” i kończy się przecinkiem lub średnikiem.

Przykład stosowania tiret:

19a)  samochodzie osobowym – oznacza to pojazd samochodowy w rozumieniu przepisów o ruchu drogowym o dopuszczalnej masie całkowitej nieprzekraczającej 3,5 tony, konstrukcyjnie przeznaczony do przewozu nie więcej niż 9 osób łącznie z kierowcą, z wyjątkiem:

a) pojazdu samochodowego mającego jeden rząd siedzeń, który oddzielony jest od części przeznaczonej do przewozu ładunków ścianą lub trwałą przegrodą:

– klasyfikowanego na podstawie przepisów o ruchu drogowym do podrodzaju: wielozadaniowy, van lub
– z otwartą częścią przeznaczoną do przewozu ładunków,

b) pojazdu samochodowego, który posiada kabinę kierowcy z jednym rzędem siedzeń i nadwozie przeznaczone do przewozu ładunków jako konstrukcyjnie oddzielne elementy pojazdu,

c) pojazdu specjalnego, jeżeli z dokumentów wydanych zgodnie z przepisami o ruchu drogowym wynika, że dany pojazd jest pojazdem specjalnym, i jeżeli spełnione są również warunki zawarte w odrębnych przepisach, określone dla następujących przeznaczeń:

– agregat elektryczny/spawalniczy,
– do prac wiertniczych,
– koparka, koparko-spycharka,
– ładowarka,
– podnośnik do prac konserwacyjno-montażowych,
– żuraw samochodowy,

d) pojazdu samochodowego określonego w przepisach wydanych na podstawie art. 86a ust. 16 ustawy o podatku od towarów i usług;

Oznaczanie aktów prawnych w dziennikach urzędowych

Pamiętaj! Pierwsze powołanie musi zawierać pełne oznaczenie dziennika urzędowego, np.:

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 2024 r. poz. 1061, 1237.).

Jak czytać zapisy prawne?

Aby prawidłowo odczytać przepisy zawarte w aktach prawnych, należy zwrócić uwagę na ich strukturę i sposób oznaczania poszczególnych jednostek redakcyjnych. Poniżej pokazano, jak poprawnie czytać konkretne zapisy prawne.

Przykład 1:

Art.  10.  [Pełnoletność]
§  1.  Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście.
§  2.  Przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa.

📖 Jak to czytać?

• Art. 10 – oznacza artykuł 10 Kodeksu Cywilnego.
• § 1 – paragraf 1 w obrębie tego artykułu.
• § 2 – kolejny paragraf w tym samym artykule.

Przykład 2:

Art.  10.  [Organy wystawiające świadectwa pochodzenia towarów oraz świadectwa potwierdzające niepreferencyjne pochodzenie towarów; wzory wniosków i świadectw]

1.  Na wniosek eksportera lub nadawcy towaru świadectwa pochodzenia towarów wywożonych z terytorium kraju są wystawiane przez organy celne, chyba że ratyfikowane umowy międzynarodowe stanowią inaczej.

2.  Świadectwa potwierdzające niepreferencyjne pochodzenie towarów, o którym mowa w tytule II w rozdziale 2 w sekcji 1 unijnego kodeksu celnego, dotyczące towarów wywożonych z terytorium kraju mogą być wystawiane również przez inne podmioty upoważnione na podstawie odrębnych ustaw.

3.  Minister właściwy do spraw finansów publicznych określi, w drodze rozporządzenia:

1) szczegółowe wymogi, jakie powinien spełniać wniosek o wystawienie świadectwa potwierdzającego niepreferencyjne pochodzenie towaru, oraz to świadectwo,
2) wzór świadectwa potwierdzającego niepreferencyjne pochodzenie towaru i wniosku o jego wystawienie,
3) sposób i tryb wystawiania przez organy celne świadectwa potwierdzającego niepreferencyjne pochodzenie towaru

– mając na uwadze zapewnienie kompletności informacji niezbędnych do udokumentowania niepreferencyjnego pochodzenia towaru oraz ułatwienie formalności celnych.

📖 Jak to czytać?

• Art. 10 – oznacza artykuł 10 Prawa Celnego.
• Ustępy (1, 2, 3) – określają kolejne poziomy regulacji.
• Punkty (1, 2, 3) – stanowią szczegółowe wyliczenie w ramach ustępu 3.
• Tiret (–) na końcu wyliczenia – nie jest częścią punktacji, lecz oddziela część podsumowującą od treści głównej.
  • W tym przypadku tiret wprowadza warunek, którym należy się kierować przy stosowaniu rozporządzenia.

Przykład 3:

Art.  33.  [Grzywna. Granice kary]

§  1a.  Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, a przestępstwo jest zagrożone zarówno grzywną, jak i karą pozbawienia wolności, grzywnę wymierza się w wysokości nie niższej od:

1) 50 stawek – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku;

2) 100 stawek – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 2 lat;

3) 150 stawek – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności przekraczającą 2 lata.

📖 Jak to czytać?

• Art. 33 – artykuł 33 Kodeksu Karnego.
• § 1a – paragraf 1a w obrębie tego artykułu.
• Punkty (1, 2, 3) – oznaczenie kolejnych sytuacji, które określają wysokość grzywny.

Przykład 4:

Art.  121.  [Zawieszenie biegu terminu przedawnienia]

Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu:

1) co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom – przez czas trwania władzy rodzicielskiej;

2) co do roszczeń, które przysługują osobom niemającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę – przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli;

3) co do roszczeń, które przysługują jednemu z małżonków przeciwko drugiemu – przez czas trwania małżeństwa;

4) co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju – przez czas trwania przeszkody;

5) co do roszczeń objętych umową o mediację – przez czas trwania mediacji;

6) co do roszczeń objętych wnioskiem o zawezwanie do próby ugodowej – przez czas trwania postępowania pojednawczego.

📖 Jak to czytać?

• Art. 121 – oznacza artykuł 121 Kodeksu Cywilnego.
• Nie ma paragrafów – oznacza to, że cały przepis jest jednolity, bez podziału na §.
• Punkty (1-6) – określają konkretne sytuacje, w których bieg przedawnienia zostaje zawieszony.
• Myślniki (–) – oddzielają szczegółowe warunki zawieszenia biegu przedawnienia w danej sytuacji.

Przykład 5:

Art.  47.  [Skład sądu pierwszej instancji]

§  2.  W pierwszej instancji sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników rozpoznaje sprawy:

1) z zakresu prawa pracy o:

a) ustalenie istnienia, nawiązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy, o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia i o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy,
b) naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu i o roszczenia z tym związane,
c) odszkodowanie lub zadośćuczynienie w wyniku stosowania mobbingu;

2) ze stosunków rodzinnych o:

a) rozwód,
b) separację,
c) ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa,
d) rozwiązanie przysposobienia.

📖 Jak czytać ten zapis?

• Art. 47 – oznacza artykuł 47 Kodeksu postępowania cywilnego.
• § 2 – paragraf 2 tego artykułu (jest to druga jednostka w ramach art. 47).
• Punkty (1, 2) – wyliczenie spraw, które są rozpoznawane przez sąd w składzie jednego sędziego i dwóch ławników.
• Litery (a, b, c, d) – dalsze uszczegółowienie spraw należących do danej kategorii (np. punkt 1 dotyczy prawa pracy i dzieli się na litery a, b, c, określające konkretne przypadki).

Jak nie zgubić się w gąszczu przepisów?

Praca z aktami prawnymi może być wymagająca, więc aby nie zagubić się w gąszczu przepisów, warto stosować kilka prostych strategii:

• Czytając przepisy, podążaj za ich strukturą – jeśli dany artykuł odsyła do innego (np. „z zastrzeżeniem art. 5” albo „stosuje się odpowiednio art. 123”), warto najpierw zapoznać się z treścią tego odesłania. Dzięki temu lepiej zrozumiesz sens i zakres danego przepisu. Pomijanie takich odwołań może prowadzić do błędnych wniosków.
• Korzystanie z glosariuszy i komentarzy prawnych dostępnych w ofercie Profinfo.pl  – pomogą one w szybkim zrozumieniu trudniejszych pojęć lub interpretacji przepisów.
• Szukaj kontekstu – zawsze staraj się zrozumieć przepis w kontekście całego aktu prawnego. Często jeden artykuł będzie wymagał odniesienia do innych przepisów.