Jak zrzec się spadku prawidłowo? Czym różni się od odrzucenia?

Dziedziczenie to nie tylko przejmowanie majątku, ale często również długów i odpowiedzialności, które mogą przerodzić się w finansowy problem. W obliczu rosnącej liczby spraw dotyczących zadłużonych spadków, warto wiedzieć, że istnieją dwa zupełnie różne sposoby uniknięcia dziedziczenia – zrzeczenie się dziedziczenia i odrzucenie spadku. Podpowiadamy, jak działa każde z tych rozwiązań prawnych, kiedy można je zastosować i jaka jest ich moc prawna.

Przede wszystkim – kto dziedziczy po zmarłej osobie?

Dziedziczenie ustawowe

Zgodnie z polskim prawem, po osobie zmarłej dziedziczą jej spadkobiercy. Kolejność dziedziczenia określa Kodeks cywilny (art. 931-940), w którym dziedziczeniu ustawowemu został poświęcony cały rozdział. Zgodnie z treścią KC (Księga 4 – SPADKI – Kodeks cywilny Dz.U.2024.1061 t.j. I) dziedziczenie odbywa się według następujących zasad:

Art.  931. [Pierwsza grupa spadkobierców ustawowych]

§ 1. W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.

§ 2.  Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.

Art.  932. [Dziedziczenie w braku zstępnych spadkodawcy]

§ 1. W braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice.

§ 2. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku. Jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem, wynosi połowę spadku.

§ 3. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych.

§ 4. Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych.

§ 5. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy.

§ 6. Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku.

Art.  934¹. [Dziedziczenie pasierbów]

W braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.

Art.  935. [Ostatni spadkobiercy ustawowi]

W braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.

Dziedziczenie testamentowe

Dziedziczenie testamentowe jest drugim obok dziedziczenia ustawowego sposobem rozporządzenia majątkiem zmarłego. Do powołania do dziedziczenia testamentowego dochodzi w wyniku sporządzenia testamentu przez spadkodawcę. Testament jest jedynym dopuszczalnym ustawowo rozporządzeniem majątkiem na wypadek śmierci spadkodawcy (art. 941 Kodeksu cywilnego Dz.U.2024.1061 t.j. I). Testament nazywany jest również wyrazem ostatniej woli spadkodawcy.

Spadkodawca w testamencie może rozstrzygnąć co stanie się z jego majątkiem po jego śmierci. Może to uczynić poprzez powołanie wybranej osoby lub instytucji do całości lub części spadku (art. 959 kc) lub może zdecydować, że konkretne nieruchomości lub przedmioty przypadną po śmierci spadkodawcy konkretnym osobom.

Czym jest odrzucenie spadku?

Z chwilą śmierci spadkodawcy spadkobierca nabywa spadek z mocy prawa – co nie jest jednak nabyciem definitywnym i ostatecznym. Spadkobiercy przysługuje prawo do złożenia oświadczenia o chęci przyjęcia lub odrzucenia spadku.

Zgodnie z art. 1012 Kodeksu cywilnego spadkobierca ustawowy lub testamentowy ma prawo:

• przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi,
• przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza,
• odrzucić spadek.

Art.  1012. [Przyjęcie wprost albo z dobrodziejstwem inwentarza, odrzucenie]

Spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić.

Odrzucenie spadku odbywa się poprzez złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku, na podstawie którego spadkobierca będzie traktowany jakby nie dożył otwarcia spadku, czyli nie będzie dziedziczył po spadkodawcy i odpowiadał za długi spadkowe.

Odrzucenie spadku to jednostronne oświadczenie woli spadkobiercy, złożone po śmierci spadkodawcy, które wywołuje skutek w postaci braku nabycia spadku – zarówno aktywów, jak i długów.

Art. 1015 § 1 KC: Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku składa się przed notariuszem lub sądem. Może to być oświadczenie ustne lub pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym (art. 1018 § 3 KC).

Brak złożenia oświadczenia o odrzuceniu w określonym terminie skutkuje przyjęciem przez spadkobiercę spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Jeżeli takie oświadczenie ma być złożone przed notariuszem to musi ono mieć formę aktu notarialnego.

Nie można złożyć oświadczenia o odrzuceniu spadku pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu pod rygorem nieważności (art. 1018 § 1 KC). Oznacza to, że oświadczenie złożone pod warunkiem lub zastrzeżono w nim termin to oświadczenie o odrzuceniu spadku będzie nieważne i nie wywoła skutków prawnych oświadczenia złożonego poprawnie. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku nie może być odwołane (art. 1018 § 2 KC).

Czym jest zrzeczenie się dziedziczenia

Zrzeczenie się dziedziczenia jest inną instytucją niż odrzucenie spadku. Zgodnie z art. 1048 Kodeksu cywilnego spadkobiercy ustawowi mogą się zrzec dziedziczenia spadku po przyszłym spadkodawcy w formie umowy zawartej z przyszłym spadkodawcą.

Art.  1048. [Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia]

§ 1. Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.

§ 2. Zrzeczenie się dziedziczenia może być ograniczone do zrzeczenia się tylko prawa do zachowku w całości lub w części.

§ 3. Zrzeczenie się dziedziczenia na korzyść innej osoby uważa się w razie wątpliwości za zrzeczenie się pod warunkiem, że ta osoba będzie dziedziczyć.

Umowa zrzeczenia się dziedziczenia może być uchylona przez kolejną umowę notarialną, dopóki spadkodawca żyje (art. 1050 KC).

Zrzec się dziedziczenia nie mogą spadkobiercy testamentowi. Nawet gdy spadkobierca ustawowy zrzeknie się spadku, a zostanie powołany do dziedziczenia na podstawie testamentu, wówczas może na takiej podstawie odziedziczyć spadek. Skutek zrzeczenia się dziedziczenia rozciąga się także na zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej (art. 1049 § 1 Kodeksu cywilnego).

Zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku (art. 1049 § 2 KC).

Zrzeczenie się dziedziczenia vs. odrzucenie spadku

Główną różnicą między odrzuceniem spadku a jego zrzeczeniem się jest czas dokonania czynności. Odrzucenie spadku zawsze jest dokonywane po śmierci spadkodawcy. Spadkobierca nie złożywszy takiego oświadczenia będzie zatem dziedziczył.

Odrzucenie spadku wyłącza z dziedziczenia tylko spadkobiercę, w przypadku zaś zrzeczenia się, gdy strony nie postanowiły inaczej, od dziedziczenia wyłączone są także zstępni (dzieci, wnuki itd.) spadkobiercy, który zrzekł się spadku.

Zrzeczenie się dziedziczenia to umowa cywilnoprawna, którą zawiera się za życia przyszłego spadkodawcy. Nie jest to czynność jednostronna, lecz dwustronne porozumienie, które wyklucza spadkobiercę (i – domyślnie – jego zstępnych) od dziedziczenia.

„Spadkobierca ustawowy może zrzec się dziedziczenia tylko w drodze umowy notarialnej z przyszłym spadkodawcą. Niezachowanie formy aktu notarialnego powoduje nieważność czynności prawnej”.

Postanowienie SN z 3 lutego 2005 r. (II CK 322/04)

Zrzeczenie się dziedziczenia vs odrzucenie spadku
Cecha	Odrzucenie spadku	Zrzeczenie się dziedziczenia
Kiedy następuje?	Po śmierci spadkodawcy	Za życia spadkodawcy
Forma	Oświadczenie przed notariuszem/sądem	Umowa w formie aktu notarialnego
Charakter prawny	Czynność jednostronna	Czynność dwustronna
Kogo dotyczy?	Spadkobierców ustawowych lub testamentowych	Wyłącznie spadkobierców ustawowych
Skutek wobec zstępnych	Muszą odrzucić spadek oddzielnie	Domyślnie również są wyłączeni, chyba że inaczej widnieje w umowie
Możliwość uchylenia skutków	Tylko w przypadku błędu/groźby (art. 1019 KC)	Możliwe uchylenie umowy za życia spadkodawcy
Skutek prawny	Traktowanie jak osoby, która nie dożyła otwarcia spadku	Identyczny – jakby nie dożyła otwarcia spadku

Dziedziczenie długów – jak się zabezpieczyć?

Dziedziczenie długów odbywa się równolegle do dziedziczenia majątku. Jeśli dobrze znałeś sytuację finansową i stan posiadania zmarłego, dziedziczenie obejdzie się raczej bez przykrych niespodzianek. Nigdy jednak nie ma gwarancji, że zobowiązania nie przewyższają wartości pozostawionego majątku. Przed podjęciem decyzji o przyjęciu spadku warto zorientować się w sytuacji, przejrzeć pozostawione przez zmarłego dokumenty, a także zweryfikować ogólnodostępne rejestry dłużników czy platformy sprzedaży długów

Zarówno odrzucenie spadku, jak i przyjęcie go z dobrodziejstwem inwentarza mają na celu ochronę spadkobiercy przed nadmiernym obciążeniem finansowym.

Trzy opcje dla spadkobiercy:

• Przyjęcie wprost – pełna odpowiedzialność za długi spadkowe (art. 1031 § 1 KC)
• Przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza – odpowiedzialność ograniczona do wartości stanu czynnego spadku (art. 1031 § 2 KC).
• Odrzucenie spadku – brak dziedziczenia i brak odpowiedzialności.

Uwaga! Brak złożenia odpowiedniego oświadczenia w terminie 6 miesięcy skutkuje automatycznym przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 § 2 KC)

Kiedy warto wybrać zrzeczenie się, a kiedy odrzucenie spadku?

Zrzeczenie się dziedziczenia jest rekomendowane:

• Gdy już dziś wiadomo, że nie chcemy dziedziczyć po bliskiej osobie (np. z powodu zadłużenia).
• Gdy chcemy uniknąć dziedziczenia przez nasze dzieci.
• W ramach planowania sukcesyjnego – by ułatwić sukcesję konkretnej osobie.

Odrzucenie spadku stosujemy:

• Gdy po śmierci spadkodawcy dowiadujemy się o powołaniu do spadku i o jego zadłużeniu.
• Gdy zachodzi konieczność reakcji na niekorzystną treść testamentu.

Schemat kroków dziedziczenia

1. Otwarcie spadku – śmierć spadkodawcy (art. 924 KC).
2. Powołanie do spadku – z ustawy lub testamentu (art. 926 KC).
3. 6 miesięcy na decyzję – przyjęcie, odrzucenie lub milczenie.
4. Brak działania = przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 § 2 KC).
5. Nabycie spadku i odpowiedzialność za długi lub odrzucenie spadku.

Zarówno zrzeczenie, jak i odrzucenie spadku mają nieodwracalne konsekwencje, dlatego decyzje te powinny być poprzedzone konsultacją z notariuszem lub radcą prawnym. W wielu przypadkach, szczególnie gdy w grę wchodzą dzieci lub osoby niezdolne do czynności prawnych, procedura wymaga uprzedniej zgody sądu. Odrzucenie spadku „na ostatnią chwilę” może okazać się za późne – a prawo nie zna litości wobec terminów.  

Podstawa prawna:
Księga 4 – SPADKI – Kodeks cywilny Dz.U.2025.1071