Kodeks wykroczeń w Polsce. Kompendium wiedzy

Kodeks wykroczeń jest jednym z podstawowych aktów prawnych regulujących kwestie odpowiedzialności za czyny społecznie szkodliwe, które nie osiągają ciężaru przestępstwa. Chociaż wykroczenia są z reguły mniej poważne niż przestępstwa, to jednak mogą prowadzić do różnych sankcji, takich jak grzywna, areszt czy inne formy odpowiedzialności. Z tego powodu warto znać przepisy kodeksu wykroczeń, aby być świadomym obowiązków i konsekwencji za naruszenia prawa w codziennym życiu.

Czym jest Kodeks wykroczeń?

Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz. U. z 2023 r. poz. 2119 z późn. zm.) to akt prawny regulujący odpowiedzialność za wykroczenia – czyny społecznie szkodliwe, zabronione przez ustawę obowiązującą w chwili ich popełnienia, zagrożone łagodniejszymi karami niż przestępstwa. Został uchwalony w 1971 roku i wciąż obowiązuje, choć był wielokrotnie nowelizowany.

Kodeks wykroczeń stanowi akt prawny zawierający przepisy prawa materialnego. Ma on na celu zachowanie porządku w społeczeństwie poprzez zdefiniowanie, które zachowania są społecznie szkodliwe, ale nie wymagają surowych sankcji jak w przypadku przestępstw. W odróżnieniu od przestępstw, które są regulowane przez Kodeks karny, Kodeks wykroczeń przewiduje sankcje mniej drastyczne, takie jak nagana, grzywna, areszt czy ograniczenie wolności.

Kogo obowiązuje kodeks wykroczeń?

Zgodnie z art. 8 tego kodeksu wykroczeń, na zasadach określonych w niniejszej ustawie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu lat 17. Oznacza to, że sprawcy wykroczeń muszą być pełnoletni w kontekście odpowiedzialności za takie czyny. Natomiast osoby, które nie ukończyły 17. roku życia, nie odpowiadają za wykroczenia na mocy Kodeksu wykroczeń, a ich odpowiedzialność reguluje Ustawa z dnia 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich (Dz. U. z 2024 r. poz. 978).

Oznacza to, że osoby, które nie ukończyły 17. roku życia, nie ponoszą odpowiedzialności za wykroczenia w taki sam sposób, jak osoby dorosłe. Małoletni poniżej 17. roku życia mogą być jednak poddani innym środkom wychowawczym, resocjalizacyjnym lub zabezpieczającym, co jest zależne od decyzji sądu rodzinnego.

Jakie są rodzaje wykroczeń i jakie kary mogą być za nie wymierzane?

Kodeks wykroczeń dzieli wykroczenia na kilka kategorii, które obejmują:

• Wykroczenia przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu
• Wykroczenia przeciwko instytucjom państwowym, samorządowym i społecznym
• Wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu osób i mienia
• Wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji 
• Wykroczenia przeciwko osobie  
• Wykroczenia przeciwko zdrowiu
• Wykroczenia przeciwko mieniu
• Wykroczenia przeciwko interesom konsumentów
• Wykroczenia przeciwko obyczajności publicznej
• Wykroczenia przeciwko urządzeniom użytku publicznego
• Wykroczenia przeciwko obowiązkowi ewidencji
• Szkodnictwo leśne, polne i ogrodowe

Kary za wykroczenia są zróżnicowane i zależą od rodzaju czynu, który został popełniony. Kodeks wykroczeń przewiduje następujące sankcje:

• Areszt – trwa najkrócej 5, najdłużej 30 dni; wymierza się go w dniach.
• Ograniczenie wolności – trwa 1 miesiąc.
• Grzywna – według art. 24. Kodeksu Wykroczeń
  • §  1.  Grzywnę wymierza się w wysokości od 20 do 5000 złotych, chyba że ustawa stanowi inaczej.
    §  1a.  Za wykroczenia określone w art. 86 § 1, 1a i 2, art. 86b § 1, art. 87 § 1, art. 92 § 1 i 2, art. 92a § 2, art. 92b, art. 93 § 1, art. 94 § 1, art. 96 § 3 lub art. 97a grzywnę wymierza się w wysokości do 30 000 złotych.
    §  2.  Jeżeli za wykroczenie popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej wymierzono karę aresztu, orzeka się obok tej kary również grzywnę, chyba że orzeczenie grzywny nie byłoby celowe.
    §  3.  Wymierzając grzywnę, bierze się pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste i rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe.
• Nagana – art.  36. §  1. Kodeksu Wykroczeń mówi, że naganę można orzec wtedy, gdy ze względu na charakter i okoliczności czynu lub właściwości i warunki osobiste sprawcy należy przypuszczać, że zastosowanie tej kary jest wystarczające do wdrożenia go do poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego.
• Środki karne – według art. 28. Kodeksu Wykroczeń
  • §  1.  Środkami karnymi są:
    1) zakaz prowadzenia pojazdów;
    2) przepadek przedmiotów;
    3) nawiązka;
    4) obowiązek naprawienia szkody;
    5) podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości w szczególny sposób;
    6) inne środki karne określone przez ustawę.
    §  2.  Środki karne można orzec, jeżeli są one przewidziane w przepisie szczególnym, a orzeka się je, jeżeli przepis szczególny tak stanowi.
    §  3.  Przepadek przedmiotów można orzec, choćby zachodziła okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy.
    §  4.  Obowiązek naprawienia szkody orzeka się w sposób określony w przepisie szczególnym.

Gdzie można znaleźć treść kodeksu wykroczeń?

Treść kodeksu wykroczeń jest dostępna w publicznych bazach aktów prawnych. Można go znaleźć na stronach internetowych, które oferują dostęp do aktów prawnych, takich jak System Informacji Prawnej LEX, OpenLEX, Internetowy System Aktów Prawnych (ISAP), a także na oficjalnych stronach rządowych, w tym na portalu Sejmu RP. Treść kodeksu wykroczeń można również znaleźć w formie książkowej lub w publikacjach prawniczych.

Przykładowo, pełny tekst kodeksu wykroczeń można znaleźć na portalu LEX: Kodeks wykroczeń – LEX. Dostęp do kodeksu wykroczeń w Internecie jest darmowy, dzięki czemu każdy obywatel może zapoznać się z jego treścią w dowolnym czasie.