Czynne i bierne prawo wyborcze w Polsce. Czym jest, na czym polega i kto może z niego korzystać?

Jednym z najważniejszych rozdziałów Kodeksu wyborczego jest rozdział 2, zatytułowany „Prawa wyborcze”. To właśnie z niego dowiadujemy się, czym jest czynne, a czym bierne prawo wyborcze, komu prawa te przysługują i na skutek czego możne je utracić. Rozdział ten jest tym istotniejszy, iż to właśnie prawo wyborcze oraz odbywające się zgodnie z nim wybory leżą u podstaw demokracji – nawet jeśli nie wszyscy i nie zawsze z praw tych chcemy korzystać.

Czym jest czynne, a czym bierne prawo wyborcze?

Czynne prawo wyborcze to inaczej prawo wybierania. Prawo to umożliwia jego posiadaczowi udział w głosowaniu i oddanie głosu na dowolnego kandydata. Do udziału w jakiego typu głosowaniach uprawnia czynne prawo wyborcze? Zgodnie z art. 10 § 1. Kodeksu wyborczego chodzi tu o wybory do:

Organów przedstawicielskich państwa:
- wybory do Sejmu i Senatu,
- wybory Prezydenta Rzeczpospolitej,
- wybory do Parlamentu Europejskiego.
Organów samorządu terytorialnego:
- wybory na urząd wójta,
- wybory do rady gminy,
- wybory ro rady powiatu,
- wybory do sejmiku województwa.

Czynne prawo wyborcze uprawnia także do udział w referendach.

A czym jest bierne prawo wyborcze? Bierne prawo wyborcze to z kolei prawo do kandydowania, stąd też określane jest mianem prawa do wybieralności. Osoba posiadająca bierne prawo wyborcze może brać udział w wyborach jako kandydat na określone stanowisko i po uzyskaniu odpowiedniej liczby głosów pełnić je aż do zakończenia kadencji.

Kto i po spełnieniu jakich warunków zyskuje czynne prawo wyborcze?

Wspominany już art. 10 § 1 Ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (Dz. U. 2011 Nr 21 poz. 112) bardzo dokładnie określa, kto posiada czynne prawo wyborcze i jakie warunki musi spełniać, aby z prawa tego mógł skorzystać podczas określonych wyborów. Wbrew pozorom obywatelstwo oraz pełnoletniość nie są jedynymi wyznacznikami i warunkami posiadania czynnego prawa wyborczego. W niektórych przypadkach równie ważne jest miejsce zamieszkania. Jak mówi Art. 10 § 1 KW, prawo wybierania posiada:

w wyborach do Sejmu i do Senatu oraz w wyborach Prezydenta Rzeczypospolitej – obywatel polski, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat;
w wyborach do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej – obywatel polski, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat oraz obywatel Unii Europejskiej niebędący obywatelem polskim, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat, oraz stale zamieszkuje na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
w wyborach do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego:
rady gminy – obywatel polski oraz obywatel Unii Europejskiej niebędący obywatelem polskim, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat, oraz stale zamieszkuje na obszarze tej gminy,
rady powiatu i sejmiku województwa – obywatel polski, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat, oraz stale zamieszkuje na obszarze, odpowiednio, tego powiatu i województwa;
w wyborach wójta w danej gminie – osoba mająca prawo wybierania do rady tej gminy.

Komu i kiedy przysługuje bierne prawo wyborcze?

Szczegółowe przepisy określające, kto i kiedy zyskuje bierne prawo wyborcze, znajdują się w art. 11 § 1 Ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (Dz. U. 2011 Nr 21 poz. 112). Zgodnie z nimi prawo wybieralności posiada:

w wyborach do Sejmu – obywatel polski mający prawo wybierania w tych wyborach, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 21 lat;
w wyborach do Senatu – obywatel polski mający prawo wybierania w tych wyborach, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 30 lat;
w wyborach Prezydenta Rzeczypospolitej – obywatel polski, który najpóźniej w dniu wyborów kończy 35 lat i korzysta z pełni praw wyborczych do Sejmu;
w wyborach do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej – osoba mająca prawo wybierania w tych wyborach, która najpóźniej w dniu głosowania kończy 21 lat, i od co najmniej 5 lat stale zamieszkuje w Rzeczypospolitej Polskiej lub na terytorium innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej;
w wyborach do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego – osoba mająca prawo wybierania tych organów;
w wyborach wójta – obywatel polski mający prawo wybierania w tych wyborach, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 25 lat, z tym że kandydat nie musi stale zamieszkiwać na obszarze gminy, w której kandyduje.

Komu i dlaczego bierne oraz czynne prawa wyborcze nie przysługują?

Zarówno czynne, jak i bierne prawo wyborcze traktowane są powszechnie jako coś, co jest w prosty sposób przynależne każdemu dorosłem obywatelowi Polski. W rzeczywistości jednak należałoby je raczej potraktować jako przywilej, który na skutek określonych zdarzeń można zwyczajnie utracić.

Art. 10 § 2 stanowi jasno, iż czynne prawo wyborcze zostaje odebrane osobie, która:

została pozbawiona praw publicznych na skutek prawomocnego orzeczenia sądu;
pozbawiona została praw wyborczych prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu;
została ubezwłasnowolniona prawomocnym orzeczeniem sądu.

Jeśli zaś chodzi o bierne prawo wyborcze, to tutaj art. 11 § 2 KW wyjaśnia, iż nie ma prawa wybieralności w wyborach osoba:

skazana prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe, z tym że w przypadku wyborów, o których mowa w § 1 pkt 6, skazana prawomocnym wyrokiem sądu za umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe;
wobec której wydano prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające utratę prawa wybieralności, o którym mowa w art. 21a ust. 2a ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2017 r. poz. 2186, z późn. zm.).

Art. 11 § 3 stanowi również, iż: prawa wybieralności nie ma obywatel Unii Europejskiej niebędący obywatelem polskim, pozbawiony prawa wybieralności w państwie członkowskim Unii Europejskiej, którego jest obywatelem.

Zgodnie z art. 11 § 4: nie ma prawa wybieralności w wyborach wójta w danej gminie osoba, która została uprzednio dwukrotnie wybrana na wójta w tej gminie w wyborach wójta zarządzonych na podstawie art. 474 § 1.

Kiedy czynne i bierne prawo wyborcze w Polsce zyskały kobiety?

Za swoistą ciekawostkę należy uznać fakt, iż zarówno czynne, jak i bierne prawo wyborcze kobiety w Polsce zyskały nie tylko jednocześnie, ale i stosunkowo (w porównaniu z innymi państwami) wcześnie. Prawami tymi kobiety w naszym kraju cieszą się od roku 1918. Wcześniej na świecie czynne prawo wyborcze zyskały jedynie kobiety w:

Nowej Zelandii,
Australii,
Finlandii,
Norwegii,
Islandii,
Danii,
Holandii,
Rosji,
Kanady.

W tym jakże ważnym aspekcie dążenia do demokratyzacji wyborów Polska wyprzedziła takie potęgi, jak Stany Zjednoczone (1920 r.) czy Francję (1944 r.). W cieszącej się opinią niezwykle liberalnej Szwajcarii kobiety uzyskały czynne prawo wyborcze dopiero w roku 1971, przy czym w jednym z kantonów na prawo to musiały czekać aż do roku 1990.