Stan nadzwyczajny, stan wyjątkowy. Czym są, kiedy mogą być wprowadzane i jakie niosą ze sobą konsekwencje?

Z uwagi na trwające ciągle zagrożenie epidemiologiczne, w przestrzeni publicznej coraz częściej padają pytania o stan nadzwyczajny. Jego wprowadzenie miałoby być sposobem na walkę z pandemią. Czy jednak stan nadzwyczajny lub będący jednym z jego rodzajów stan wyjątkowy mogłyby okazać się w tym pomocne? Aby odpowiedzieć sobie na to pytanie, należałoby najpierw dowiedzieć się więcej o tym, kto, kiedy i z jakim skutkiem może oba te stany wprowadzać.

Czym jest stan nadzwyczajny i z jakimi jego rodzajami możemy mieć do czynienia?

Stan nadzwyczajny to specyficzny reżim prawny, którego rolą jest odwrócenie lub zminimalizowanie skutków szczególnego typu zagrożeń, w przypadku gdy standardowo stosowane, inne przewidziane przez Konstytucję środki okażą się nieskuteczne lub niewystarczające – informuje nas o tym art. 228 ust. 1 Ustawy zasadniczej. Obowiązującymi podstawami prawnymi, na podstawie których możliwe jest wprowadzenie w Polsce stanu nadzwyczajnego, są:

1. Konstytucja RP – rozdział XI (art. 228 – 234) (Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483, z późn. zm.).
2. Ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2017 r. poz. 1932).
3. Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (Dz.U. z 2017 r. poz. 1928).
4. Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz.U. z 2017 r. poz. 1897).

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Przepisy

Wspominany już art. 228 ust. 1 Ustawy zasadniczej rozróżnia trzy rodzaje stanu nadzwyczajnego, z jakimi możemy mieć w Polsce do czynienia. Są nimi:

1. Stan wojenny – wprowadzany jest w razie zewnętrznego zagrożenia państwa, w tym spowodowanego działaniami o charakterze terrorystycznym lub działaniami w cyberprzestrzeni, zbrojnej napaści na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej może, na wniosek Rady Ministrów, wprowadzić stan wojenny na części albo na całym terytorium państw.
2. Stan klęski żywiołowej – wprowadzany przez Radę Ministrów na podstawie Ustawy z 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz.U. z 2017 r. poz. 1897) w drodze rozporządzenia; stan ten może być wprowadzony z inicjatywy własnej RM lub na wniosek wojewody dla zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia.
3. Stan wyjątkowy.

Stan nadzwyczajny wprowadzony być może wyłącznie na podstawie odpowiedniej ustawy, w drodze rozporządzenia. Rozporządzenie to dodatkowo musi zostać podane do publicznej wiadomości.

Art. 228 ust. 6 mówi wyraźnie o tym, iż w czasie trwania stanu nadzwyczajnego (w tym również stanu wyjątkowego), żadnym zmianom nie mogą podlegać:

• Konstytucja,
• ordynacje wyborcze do Sejmu, Senatu i organów samorządu terytorialnego,
• ustawa o wyborze Prezydenta Rzeczpospolitej,
• ustawy o poszczególnych stanach nadzwyczajnych.

Ustęp 7 artykułu 228 informuje nas z kolei o tym, iż: w czasie stanu nadzwyczajnego oraz w ciągu 90 dni po jego zakończeniu nie może być skrócona kadencja Sejmu, przeprowadzane referendum ogólnokrajowe, nie mogą być przeprowadzane wybory do Sejmu, Senatu, organów samorządu terytorialnego oraz wybory Prezydenta Rzeczypospolitej, a kadencje tych organów ulegają odpowiedniemu przedłużeniu. Wybory do organów samorządu terytorialnego są możliwe tylko tam, gdzie nie został wprowadzony stan nadzwyczajny.

Czym jest stan wyjątkowy oraz kto i z jakiego powodu może go wprowadzać?

Stan wyjątkowy wprowadza Prezydent na wniosek rządu. Stan ten może zostać wprowadzony na terenie całego kraju lub też w jego części. Zgodnie z Ustawą z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (Dz.U. z 2017 r. poz. 1928), może do tego dojść: w sytuacji szczególnego zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego, w tym spowodowanego działaniami o charakterze terrorystycznym lub działaniami w cyberprzestrzeni, które nie może być usunięte poprzez użycie zwykłych środków konstytucyjnych (…).

Decydując o wprowadzeniu stanu wyjątkowego, Prezydent musi w dotyczącym tego rozporządzeniu określić:

• przyczyny wprowadzenia stanu wyjątkowego,
• czas trwania i obszar kraju, jakim stan wyjątkowy zostanie objęty,
• rodzaje ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela (w ramach dopuszczonych ustawą).

Sama decyzja Prezydenta nie przesądza jednak o wprowadzeniu stanu wyjątkowego, ponieważ wydane przez niego rozporządzenie może zostać uchylone przez Sejm.

Wprowadzony stan wyjątkowy nie może trwać dłużej niż 90 dni, choć możliwe jest jego przedłużenie o kolejnych 60 dni, jednak wyłącznie za zgodą Sejmu.

Które wolności i prawa człowieka i obywatela mogą zostać ograniczone na skutek stanu wyjątkowego?

Art. 15 ust. 1 Ustawy z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (Dz.U. z 2017 r. poz. 1928) wskazuje, iż: na obszarze, na którym został wprowadzony stan wyjątkowy, ograniczeniom wolności i praw człowieka i obywatela podlegają wszystkie osoby fizyczne zamieszkałe lub przebywające tam chociażby czasowo. Ograniczenia te stosuje się odpowiednio wobec osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, mających siedzibę lub prowadzących działalność na obszarze objętym stanem wyjątkowym.

W ramach wspomnianych ograniczeń, na skutek wprowadzenia stanu wyjątkowego mogą ulec zawieszeniu następujące prawa:

1. Prawo do organizowania i przeprowadzania wszelkiego rodzaju zgromadzeń.
2. Prawo do organizowania i przeprowadzania imprez masowych oraz prowadzonych w ramach działalności kulturalnej imprez artystycznych i rozrywkowych, niebędących imprezami masowymi.
3. Prawo do strajków pracowniczych i innych form protestu w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach.
4. Prawo do strajków i innych niż strajki form akcji protestacyjnych rolników.
5. Prawo do akcji protestacyjnych studentów organizowanych przez studenckie samorządy, stowarzyszenia lub organizacje.
6. Prawo do zrzeszania się poprzez:
   • ustanowienie zakazu tworzenia i rejestracji nowych stowarzyszeń, partii politycznych, związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, organizacji pracodawców, ruchów obywatelskich oraz innych dobrowolnych zrzeszeń i fundacji;
   • nakazanie okresowego zaniechania działalności zarejestrowanych stowarzyszeń, partii politycznych, związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, organizacji pracodawców, ruchów obywatelskich oraz innych dobrowolnych zrzeszeń i fundacji, których działalność może zwiększyć zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego (art. 16 ust. 1 ustawy).

Jednocześnie Konstytucja RP w art. 233 gwarantuje, iż stan wyjątkowy – tak jak i inne stany nadzwyczajne – nie może ograniczać wolności i praw dotyczących:

• godności człowieka,
• obywatelstwa,
• ochrony życia,
• humanitarnego traktowania,
• ponoszenia odpowiedzialności karnej,
• dostępu do sądu,
• dóbr osobistych,
• sumienia i religii,
• prawa petycji,
• rodziny i dzieci.

Wspomniane już ograniczenia dotyczące zgromadzeń nie obejmują więc m. in. organizowanych przez kościoły oraz inne związki wyznaniowe, ani też przez organizacje religijne działające w obrębie świątyń czy budynków kościelnych. Ograniczenia te nie dotyczą również zgromadzeń organizowanych przez organy państwa oraz organy samorządu terytorialnego.

Sprawdź także:

• Podstawowe płaszczyzny zagrożeń bezpieczeństwa wewnętrznego. Aspekty materialnoprawne, Kamil Sikora 2014
• Publicznoprawne podstawy bezpieczeństwa wewnętrznego, Marian Zdyb 2014
• System bezpieczeństwa i porządku publicznego. Organy i inne podmioty administracji, Kamil Sikora 2015