Prawo cytatu. Czym jest, jak działa i na co pozwala korzystającym z niego twórcom?

Prawo cytatu jest jedną z najpopularniejszych konstrukcji prawnych. Było popularne jeszcze w erze analogowej, a przejście w erę cyfrową spowodowało dosłownie skokowy wzrost przypadków jego użycia. Można wręcz pokusić się o stwierdzenie, że współczesny internet powstał na cytatach. Czy jednak są to cytaty wykorzystywane zgodnie z prawem? Na ile to, z czym spotykamy się na co dzień, przestrzega prawa cytatu, a na ile wykracza poza jego ramy?

Czym jest prawo cytatu i z jakich powodów zostało uwzględnione w polskich przepisach prawnych?

W omawianiu prawa cytatu niezbędne jest bazowanie na Ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2019 r. poz. 1231). Interesujące nas zagadnienie zostało omówione przede wszystkim w Rozdziale 3 tejże ustawy zatytułowanym „Treść prawa autorskiego”, a w szczególności w Oddziale 3 „Dozwolony użytek chronionych utworów”. W oddziale tym czytamy, co następuje:

Art. 29. Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.

Artykuł ten tworzy konstrukcję prawa cytatu, jako prawa do posługiwania się urywkami innych utworów. Przykładowo, kompozytor X w swoim nowym dziele muzycznym nawiązuje do dzieła kompozytora Y. W ramach tego nawiązania, zamieszcza w swoim dziele urywek dzieła kompozytora Y. Postępując w ten sposób, korzysta z należnego mu prawa cytatu, a więc prawa do przytaczania urywków rozpowszechnionych utworów. Tego typu prawo przysługuje, jak wskazuje przytaczany art. 29, każdemu, kto chce wykorzystać przytoczony urywek dzieła innego autora w celach:

wyjaśniających,
jako podstawę do polemiki,
do przeprowadzenia analizy krytycznej lub naukowej,
w celach edukacyjnych.

Jak widać, zakres możliwego wykorzystania urywków innych dzieł na prawach cytatu jest naprawdę szeroki. Pokazuje to również, jak ważną rolę pełni cytat w kulturze i nauce. Właśnie ta rola stoi za przyczyną powstania prawa cytatu i prawnego usankcjonowania wykorzystywania utworów różnych autorów w określonych celach. Bez tego trudno byłoby sobie obecnie wyobrazić zarówno prowadzenie polemik, komentowanie i omawianie poszczególnych dzieł, a także przeprowadzanie procesu edukacji opierającego się w dużej mierze na powstałych już utworach. Jednak wszystko to musi odbywać się w zgodzie z zasadami i przepisami uszczegółowionymi w przytaczanej Ustawie. Co to za zasady?

Na jakich warunkach można powoływać się na prawo cytatu? W jakich sytuacjach jest to uzasadnione?

Sytuacje, w którym możliwe jest skorzystanie z prawa cytatu, zaznacza już przytaczany wyżej art. 29 Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Więcej na ten temat znajdziemy kolejno w:

Art. 29(1). Wolno korzystać z utworów na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury, w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości.

Art. 29(2) Wolno w sposób niezamierzony włączyć utwór do innego utworu, o ile włączony utwór nie ma znaczenia dla utworu, do którego został włączony.

Listę przykładów uzasadnionego korzystania z prawa cytatu zawierają również kolejne artykuły tego oddziału, od 31, aż po:

Art. 34. Można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie twórcy i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości. Twórcy nie przysługuje prawo do wynagrodzenia, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Art. 35. Dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy.

Spośród wszystkich przepisów warunkujących zastosowanie prawa cytatu w praktyce, dwa zdają się być najczęściej błędnie interpretowane, przez co to na ich przykładzie pokazywane są zwykle nadużycia dotyczące omawianego prawa. A zasady te mówią, co następuje:

Cytat musi stanowić jedynie fragment powstałego z jego użyciem utworu. Utwór ten ma być dziełem własnym osoby korzystającej z prawa cytatu i być utworem na tyle spójnym, aby po usunięciu rzeczonego cytatu nie tracił on na swojej wymowie.
Każdy cytat musi być wykorzystywany w konkretnym, określonym celu. Nie może on pełnić funkcji niezależnego ozdobnika czy sposobu na wzbogacenie utworu, bez odnoszenia się do jego treści. Prawo cytatu i możliwość powoływania się na nie dotyczy jedynie przypadków wymienionych w art. 29 ustawy o prawie autorskim.

Każdy przykład cytowania utworu innego autora, który nie spełnia powyższych wymagań, może zostać zgodnie z prawem zakwestionowany.