Psychologia dla trenerów

Ostatnimi czasy zawód trenera zdobył sobie ogromną popularność i jednocześnie uznanie społeczne. Jest profesją, która wymaga łączenia wiedzy merytorycznej, będącej przedmiotem szkoleń, z umiejętnościami społecznymi. Tak się składa, że tematyka wielu szkoleń jest ściśle związana z wiedzą psychologiczną. Z psychologią związane są też kompetencje trenerskie. Prowadzący szkolenia, bez względu na swój zawód, powinni więc taką wiedzę i umiejętności posiadać. Na półkach księgarskich można znaleźć setki tytułów książek z zakresu psychologii, od bardzo poważnych podręczników akademickich po popularne poradniki. Czytelnik biorący do ręki podręczniki psychologii ma zazwyczaj pewien kłopot. Poszczególne rozdziały dotyczą zwykle takich tematów, jak: emocje, motywacja, osobowość, postawy i inne, sprawiając wrażenie jakby każdy z nich dotyczył jednego elementu układanki pod nazwą „psychika człowieka”. W rzeczywistości jednak wszystkie te procesy są z sobą ściśle powiązane, a jedynie względy dydaktyczne każą pisać o nich osobno. Tak też jest w naszym podręczniku. Osią wiążącą poszczególne rozdziały jest odniesienie do doświadczeń szkoleniowych. Uważny czytelnik, mający doświadczenie szkoleniowe, dostrzeże z pewnością przenikanie się poszczególnych wątków.

Chcąc napisać książkę na temat psychologii przeznaczoną dla trenerów, stanęliśmy przed dylematem dotyczącym jej formy. Z jednej strony pragnęliśmy zawrzeć w niej wiedzę rzetelną, co ze zrozumiałych względów łączy się z używaniem specjalistycznego języka, a z drugiej – wiedzę przystępnie podaną. Istotnym walorem podręcznika ma być ponadto jego przydatność w pracy z grupą oraz w przygotowaniu treści szkoleniowych. Postanowiliśmy pisać o koncepcjach psychologicznych, które są nie tylko ugruntowane naukowo, lecz także w dużej mierze sprawdzone w naszych praktycznych działaniach. W realizacji zamierzeń pomogło nam nasze doświadczenie zarówno akademickie, jak i trenerskie.

W książce towarzyszyć nam będzie Jan Trenerski, pełen zapału początkujący trener, który z każdym rozdziałem zdobywa nowe doświadczenia przedstawione następnie w postaci wiedzy psychologicznej. Czytelnik mający już doświadczenie szkoleniowe może w pewnych zdarzeniach, które spotkały Jana, odnaleźć fragmenty własnych doświadczeń. Jan spotyka się z wieloma sytuacjami, jakie autorzy przeżyli w trakcie swojej pracy bądź z jakimi spotkali się w opowiadaniach innych trenerów.

Na początku swojej przygody szkoleniowej nasz bohater zderzył się z problemami metodologiczno-statystycznymi związanymi między innymi z badaniem potrzeb szkoleniowych oraz ich efektywnością. Metodologia jest więc przedmiotem pierwszego rozdziału, dając trenerom nie tylko praktyczne wskazówki we wspomnianym badaniu potrzeb szkoleniowych i efektywności szkoleń, lecz także podstawy do samodzielnej weryfikacji pomysłów i hipotez związanych z ich pracą. Wiedza metodologiczno-statystyczna pozwala także krytyczniej spojrzeć na różnego rodzaju narzędzia i metody stosowane w zarządzaniu personelem.

Drugi rozdział rozpoczyna się od szkoleniowego niepowodzenia  Jana, mającego przyczynę w niskiej świadomości o procesie uczenia się. W dalszej części rozdziału odkrywamy tajniki uczenia się, wskazując na szczególnie ważną rolę doświadczenia w nabywaniu wiedzy i umiejętności. Pokazujemy też, jak wykorzystać osiągnięcia psychologii uczenia się w procesie szkoleniowym. Oprócz prawidłowości ogólnych, istnieją także indywidualne różnice między ludźmi w sposobach zdobywania wiedzy i umiejętności. Dajemy przykłady udokumentowanych empirycznie różnic między ludźmi w sposobach uczenia się i zapamiętywania, które również mogą być wykorzystywane w pracy trenerskiej.

Na tym jednak trudne sytuacje się nie kończą. W historii z trzeciego rozdziału Jan zmierzył się z niską motywacją uczestników. Problematyka motywacji jest bardzo istotna z dwóch punktów widzenia. Po pierwsze, wiedza na jej temat daje trenerowi możliwość skuteczniejszego radzenia sobie w sytuacjach braku zaangażowania uczestników szkolenia. Po drugie, rzetelna wiedza psychologiczna na temat mechanizmów leżących u podstaw aktywizowania zachowań ludzi jest podstawą tworzenia programów szkoleniowych na temat zarządzania i motywowania pracowników. W rozdziale prezentujemy zarówno koncepcje klasyczne, takie jak piramida potrzeb Maslowa,  jak i współczesne, na przykład: koncepcję natury ludzkiej Carol Dweck, koncepcję przepływu Mihalyego Csikszentmihalyiego i inne. Wiele miejsca poświęcamy też problematyce celów i wytrwałości w ich realizacji.

Jan zdobywa coraz większe doświadczenie, jednak nie uchroni go to przed kolejną niespodzianką w postaci niezrozumiałego zachowania grupy. Czwarty rozdział poświęcamy zatem mechanizmom funkcjonowania grupy, która jest czymś jakościowo innym niż suma poszczególnych jej uczestników. Podajemy wiele przykładów prawidłowości związanych z grupą szkoleniową . Z punktu widzenia osoby prowadzącej szkolenie istotne są dla niego takie kwestie, jak: role grupowe, struktura grupy, przywództwo oraz specyficzne efekty związane z obecnością innych osób, na przykład efekt facylitacji i próżniactwa społecznego. O wszystkich tych kwestiach piszemy szczegółowo. Podobnie jak w przypadku rozdziału o motywacji, także wiedza na temat grup jest niezwykle przydatnym meritum szkoleń na temat zarządzania zespołami.

W trakcie kolejnego szkolenia nasz bohater ponownie spotyka się z niezrozumiałym dla siebie zachowaniem poszczególnych uczestników. Tym razem jednak przyczyna tkwi w osobowościowym zróżnicowaniu słuchaczy. W kolejnym, piątym rozdziale zajmujemy się problematyką osobowości człowieka. Pokazujemy różnice między osobowością spostrzeganą a rzeczywistą. Opisujemy też dwa dominujące podejścia w tym dziale psychologii. Pierwsze, upatrujące istotę osobowości w sposobie myślenia o świecie i o sobie samym, dla którego centralnym pojęciem jest „ja” i drugie, które traktuje osobowość jako zespół cech. Omawiając poszczególne podejścia i efekty z nimi związane, odwołujemy się do typowych sytuacji szkoleniowych, dając trenerom okazję do skonfrontowania własnych obserwacji na temat innych ludzi z wiedzą psychologiczną.

Mimo sporego już doświadczenia w kolejnym szkoleniu Jan Trenerski nie ustrzegł się sytuacji utraty kontroli nad swoimi emocjami. Zrozumiał też, że emocje stanowią niezwykle istotny aspekt działania ludzi, mający nierozerwalny związek z motywacją i osobowością. Szósty rozdział poświęcamy więc psychologii emocji. Zajmujemy się w nim nastrojem i jego wpływem na myślenie i działanie. Wiele uwagi poświęcamy emocjom towarzyszącym uczestnikom szkoleń oraz sposobom reagowania. Wyjaśniamy genezę emocji, ponieważ zrozumienie tego zjawiska daje możliwość wpływania na nie. Z tej perspektywy szczególnie istotna jest kwestia kontroli emocjonalnej. Czytelnik tego rozdziału znajdzie cenne wskazówki dotyczące zachowań trenera w sytuacjach silnego pobudzenia, poznając zarazem uniwersalne metody radzenia sobie z emocjami.

W kolejnym rozdziale Jan wybrał się na szkolenie jako uczestnik. Jego doświadczenia stały się podstawą do rozważań na temat komunikacji w relacji trener – grupa. Spośród szerokiego spektrum modeli komunikacyjnych wybraliśmy te, które są szczególnie przydatne zarówno w działaniu trenera, jak i tworzeniu programów szkoleniowych. Dlatego w siódmym rozdziale omawiamy między innymi: analizę transakcyjną, model pełnej ekspresji i reguły konwersacji Grice’a. Każdy z tych tematów jest opatrzony praktycznymi przykładami z pracy trenerskiej i może być traktowany jako źródło ćwiczeń podnoszących kompetencje komunikacyjne.

Po jednym ze szkoleń Jan zaczął zastanawiać się nad pytaniem: co decyduje o wdrażaniu treści szkoleniowych w życie? Problem jest fundamentalny z punktu widzenia efektywności pracy trenerskiej, a także ogólniej – z punktu widzenia realizacji stawianych celów. W ósmym rozdziale zmierzyliśmy się z tym trudnym zagadnieniem. Aby je rozstrzygnąć, analizujemy problematykę postaw oraz jej znaczenie w pracy szkoleniowej. Bardzo wiele uwagi poświęciliśmy zagadnieniu, które tradycyjnie określało się jako wolę, a współcześnie jako samokontrolę, samoregulację. Nawiązując do osiągnięć współczesnej psychologii, szukamy rozwiązania odwiecznego problemu dotyczącego związku między chęcią, zamiarem a samym działaniem.

Ostatnie doświadczenie Jana Trenerskiego dotyczyło pewnej dwuznacznej etycznie sytuacji związanej z planowanym szkoleniem. Książkę zamykamy rozdziałem dotyczącym etycznych zagadnień pracy trenera. Dokonując specyfikacji realnych problemów, z jakimi spotykamy się w swojej pracy, proponujemy rozwiązania oparte na dwóch źródłach: Kodeksie etyczno-zawodowym psychologa oraz Kodeksie dobrych praktyk wypracowanym przez Polską Izbę Firm Szkoleniowych. Wierzymy głęboko, że refleksja nad etyczną sferą działalności trenerskiej przyczyni się nie tylko do wyższej jakości szkoleń, lecz także do większej satysfakcji z naszej pracy.

Autorzy