Encyklopedia politologii. Tom 1. Pojęcia, teorie i metody

Encyklopedia politologii jest próbą stworzenia rudymentarnego kompendium zagadnień podejmowanych przez współczesną politologię zarówno w Polsce, jak i na świecie. Publikacja w swoim ostatecznym kształcie składać się będzie z następujących tomów: Pojęcia, teorie i metody ; Instytucje i systemy polityczne; Partie i systemy partyjne; Myśl społeczna i ruchy polityczne współczesnego świata ; Stosunki międzynarodowe; Media masowe. Marketing i komunikowanie społeczne. Komitet redakcyjny, kierując się głównie preferencjami o charakterze merytorycznym, zwrócił się z propozycją opracowania poszczególnych haseł do znanych w kraju specjalistów.

Prezentowany tom pierwszy nosi tytuł Pojęcia, teorie i metody i jest w dużej mierze wstępem do pozostałych części sześciotomowej Encyklopedii politologii.

Politologia (nauka o polityce) zajmuje się analizą zjawisk i procesów politycznych, ich uwarunkowaniami i konsekwencjami. Nauka o polityce realizuje funkcje, których celem jest zarówno poznanie świata, zjawisk i procesów politycznych, jak i dostarczenie podmiotom polityki wiedzy o sytuacji, możliwościach i kierunkach działania politycznego. Wśród nich jest zatem funkcja opisowa (deskryptywna); wyjaśniająca (eksplanacyjna) polegająca na konstruowaniu twierdzeń i teorii; metodologiczna, zmierzająca do precyzowania podstawowych pojęć , ustalania reguł stosowania metod i technik badawczych. Z kolei funkcja instrumentalno-racjonalizująca zmierza do wykorzystywania wiedzy teoretycznej do diagnozy konkretnych sytuacji; funkcja prognostyczna, polega na tworzeniu prognoz na podstawie wiedzy opisowej i teorii; natomiast funkcja aksjologiczna (ideologiczna) dostarcza uzasadnień i ocen wartościujących. Będące przedmiotem zainteresowania politologii tzw. pole polityki współcześnie wykazuje tendencje do ciągłego rozszerzania. Obecnie głównymi kierunkami refleksji politologicznej są m.in. problemy z zakresu: zachowań politycznych (postawy wyborcze, partycypacja polityczna, procesy decyzyjne); instytucji i organizacji politycznych (partie polityczne i systemy partyjne, ruchy społeczne, organy władzy publicznej); opinii publicznej i kultury politycznej (socjalizacja polityczna, marketing polityczny, komunikacja polityczna); podmiotowości politycznej (grupy nacisku, elity); zmiany politycznej (rewolucja, transformacja polityczna); stosunków międzynarodowych (równowaga sił, racja stanu, wojna i pokój, współpraca międzynarodowa, regionalizm, etnocentryzm).

Politologia korzysta najczęściej z adaptowanych dla własnych potrzeb teorii metodologicznych, metod i technik badawczych wypracowanych w ramach innych nauk społecznych i humanistycznych. Należy wymienić wśród nich: analizę systemową , analizę decyzyjną , badania porównawcze, analizę treści przekazu, metody behawioralne (ankieta, wywiad), symulację zjawisk politycznych. Zwycięstwo tendencji monistycznej i powstanie samodzielnej dyscypliny naukowej nie zlikwidowało głębokich różnic w sposobie ujmowania problematyki badawczej w politologii. W nauce tej istnieją różne orientacje, szkoły teoretyczne i nurty. I tak nurt socjologiczno-behawioralny stawia na empiryczne badania rzeczywistych zachowań politycznych grup i jednostek; nurt filozoficzno-normatywny jest aktywny w zakresie refleksji dotyczących filozofii polityki, budowy teorii politycznych, analizy wpływu idei społecznych na politykę; nurt historyczny próbuje ujmować zjawiska polityczne z perspektywy czasowej; nurt instytucjonalny podejmuje analizę instytucji i norm prawnych regulujących funkcjonowanie podmiotów polityki. W ramach politologii wciąż występują kontrowersje wokół kwestii dopuszczalności formułowania w badaniach naukowych ocen wartościujących, co implikuje różne modele badaczy, m.in.: od neutralizmu aksjologicznego po zaangażowanie wartościujące; od wartościowania zjawisk, procesów i instytucji zbieżnego z orientacją prosystemową po radykalny krytycyzmem wobec rzeczywistości politycznej. Prezentowane teksty ujęte w postaci haseł encyklopedycznych odzwierciedlają dylematy współczesnej politologii.

Tom zawiera ponad 440 haseł zestawionych w porządku alfabetycznym. Ich interpretacja należała do autorów, co niewątpliwie obrazuje wielość i różnorodność koncepcji oraz szkół teoretycznych funkcjonujących w ramach politologii i nauk społecznych. Krótkie notki bibliograficzne zamieszczone przy poszczególnych (nie wszystkich) hasłach mogą pozwolić Czytelnikowi na dalsze pogłębione analizy interesujących go zagadnień.

Ważnym problemem, przed którym stanął komitet redakcyjny, był poziom ogólności treści omawianych w encyklopedii. Ostatecznie, głównie z uwagi na wielość i różny ciężar gatunkowy haseł, zdecydowano się na przyjęcie rozwiązania, w myśl którego hasła mają charakter słownikowy, a nie problemowy. Autorzy haseł w sposób syntetyczny omawiaj ą poszczególne kategorie. Zwrócono szczególną uwagę na zagadnienia semantyczne, istotę poszczególnych kwestii, ich genezę, problemy epistemologiczne, metodologiczne i teoretyczne oraz egzemplifikacje. Wiele haseł znacznie wykracza poza formułę wiedzy słownikowej, ukazując szerszą perspektywę badawczą , w której w formie esejów są prezentowane interpretacje pojęć , klasyfikacje, polityczne konsekwencje. Obecność wielu haseł odzwierciedla prowadzone spory na temat przedmiotu badań politologicznych. W związku z tym Czytelnik znajdzie np. pokaźny zbiór tekstów dotyczących polityk szczegółowych zaliczanych obecnie do tzw. polityki publicznej. Encyklopedia z założenia nie preferuje określonych paradygmatów uprawiania badań i refleksji politologicznej. Znajdują w niej odbicie zarówno dobrze znane pojęcia i nurty teoretyczne, które są (lub były) rozwijane w Polsce, jak i pojęcia i koncepcje teoretyczne mniej znane, ale obecne w politologii światowej.

Autorami znacznej części haseł są pracownicy Wydziału Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Ponadto w opracowaniu znalazły się teksty napisane przez kilkudziesięciu specjalistów z całego kraju, reprezentujących różne uczelnie (m.in. Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Gdański, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Paw ł a II, Uniwersytet Śląski, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytet Szczeciński, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Uniwersytet Rzeszowski, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Uniwersytet w Białymstoku, Akademię Humanistyczną w Pułtusku, Politechnikę Gdańską ) oraz wiele specjalności naukowych.

W jednym tomie zawarto obszerną wiedzę przede wszystkim z obszaru politologii i nauk społecznych, rozumienia i interpretacji faktów, zjawisk i procesów politycznych w Polsce i w innych państwach świata. Publikacja będzie więc stanowiła przydatną pomoc dla osób zainteresowanych współczesnym światem. Korzystanie z Encyklopedii może być inspirują ce dla badań znaczą co wykraczających poza wiedzę słownikową . Po prezentowany tom mogą sięgać zarówno badacze, jak i politycy, studenci wielu kierunków oraz publicyści zainteresowani pogłębieniem wiedzy politologicznej.

Po raz pierwszy tom ten (pod tytułem Teoria polityki, pod redakcją Wojciecha Sokoła i Marka Żmigrodzkiego) został opublikowany przez Kantor Wydawniczy Zakamycze w Krakowie w 1999 r. Obecne wyda- nie zawiera zarówno elementy kontynuacji, jak i w przeważąjącym stopniu innowacji, przejawiające się w nowej formule opracowania z hasłami uwzględniającymi w większym stopniu problematykę metodologiczną w politologii. Redaktorzy tomu dziękują za życzliwe przyjęcie publikacji i uwagi krytyczne, które pozwolą na dopracowanie tekstu w następnym wydaniu. Dziękujemy Panu Profesorowi Bogumiłowi Szmulikowi za wnikliwą recenzję wydawniczą oraz Pani Doktor Annie Szwed-Walczak (z Wydziału Politologii UMCS) za pomoc techniczną.

Marek Żmigrodzki

Wojciech Sokół