Franciszek Longchamps de Bérier. Pisma wybrane z lat 1934-1970. Wybór i wstęp Zbigniew Kmieciak

19 maja 2019 r. minęło 50 lat od śmierci Franciszka Longchampsa de Bérier, jed-nego  z  najwybitniejszych  polskich  profesorów  prawa  administracyjnego,  a  zarazem  komparatysty  największego  formatu,  także  w  skali  europejskiej.  Pochodził  ze  szlacheckiej  rodziny  hugenockiej,  która  po  zniesieniu  edyktu  nantejskiego  w  1685  r.  przez  Ludwika  XIV  opuściła  Francję  i  osiedliła  się  na  kresach  Rzeczypospolitej,  we  Lwowie  i  w  jego  okolicach.  Już  pierwszy  z  osiadłych  tu  Longchampsów  przeszedł  na  katolicyzm.  Jego  syn  Franciszek  został  kapitanem  gwardii  królewskiej  w  czasach  saskich,  uzyskując  wtedy  zatwierdzenie  szlachectwa.  Rodzina,  w  której  na  przemian  pojawiały  się imiona Bogusław i Franciszek oraz zawody prawnik i lekarz, znana jest z patriotycznych  tradycji,  w  tym  z  udziału  w  polskich  powstaniach  i  pracy  dla  Rzeczypospolitej.  Andrzej i Roman Longchamps de Bérier, stryjowie Franciszka, piastowali ważne funkcje  publiczne.  Pierwszy  z  nich  był  sędzią  Najwyższego  Trybunału  Administracyjnego,  drugi  –  m.in.  członkiem  Komisji  Kodyfikacyjnej  RP,  członkiem  Trybunału  Kompetencyjnego i ostatnim rektorem Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Zginął, wraz ze swoimi trzema synami, rozstrzelany przez Niemców 4 lipca 1941 r. Do historii nauki prawa przeszedł jako współtwórca Kodeksu zobowiązań.

Franciszek Longchamps de Bérier urodził się we Lwowie 29 września 1912 r. i tam w 1930 r. złożył egzamin dojrzałości w III Gimnazjum Państwowym im. Króla Stefana Batorego.  Następnie  podjął  studia  na  Wydziale  Prawa  Uniwersytetu  Jana  Kazimierza.  Po  dwu  latach  nauki  przerwał  ją,  aby  w  okresie  od  15  sierpnia  1932  r.  do  30  czerwca  1933 r. odbyć służbę wojskową w Szkole Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu.  Zakończył  ją  z  drugą  lokatą,  uzyskując  stopień  tytularnego  plutonowego  podchorążego; na stopień podporucznika ze starszeństwem w korpusie oficerów  rezerwy kawalerii  został  mianowany  z  dniem  1  stycznia  1935  r.  Powrócił  do  Lwowa  na  studia  jesienią 1933 r. Po dwóch latach był już magistrem prawa. Od 1936 do 1938 r. zajmował stanowisko asystenta wolontariusza w Katedrze Nauki Administracji i Polskiego Prawa Administracyjnego  kierowanej  przez  profesora  Zbigniewa  Pazdro.  W  1938  r.  obronił  rozprawę doktorską noszącą tytuł: Ograniczenie własności nieruchomości w polskim prawie  administracyjnym.  Dwie  jej  części  zamieszczono  w  „Przeglądzie  Prawa  i  Administracji” (1939, z. 64). Publikację części trzeciej uniemożliwiła wojna. Pracę naukową łączył z aplikacją adwokacką w kancelarii swojego ojca, Bogusława. W dniu 1 kwietnia 1939 r. objął stanowisko starszego asystenta w Katedrze Prawa Procesowego Cywilnego z przydziałem do Zakładu Prawa Administracyjnego, zastępując na nim Mariana Zimmermanna.  Wcześniej  odbył  kilkumiesięczne  studia  uzupełniające  w  Instytucie  Prawa  Porównawczego  w  Lyonie,  którym  kierował  profesor  Jacques  Lambert,  jak  również  w  Instytucie  Prawa  Lotniczego  w  Rzymie  u  profesora  Antonio  Ambrosiniego.  Zdarzenia te wywarły – jak się niebawem okazało – zasadniczy wpływ na przebieg kariery zawodowej  i  zainteresowania  badawcze  absolwenta  Wydziału  Prawa  lwowskiego  uniwersytetu. Nie będzie zapewne błędem stwierdzenie, że sposób uprawiania przez niego nauki,  postrzegania  rzeczywistości  i  interpretacji  obserwowanych  zjawisk  zdeterminowały  również  przemyślenia  profesora  Zbigniewa  Pazdro,  dostrzegającego  złożoność  i  wieloaspektowość  tego,  co  analizujemy,  oraz  konieczność  przełamywania  schematów  ukształtowanych w obrębie jednej dyscypliny badawczej.

Krótki  epizod  wojskowy  Franciszka  Longchampsa  de  Bérier  z  lat  1932–1933  miał  swój dalszy ciąg już po wybuchu II wojny światowej. Zmobilizowany 27 sierpnia 1939  r.,  wziął  udział  w  kampanii  wrześniowej  jako  podporucznik  9.  Pułku  Ułanów  Małopolskich.  Uczestniczył  w  bitwie  pod  Kutnem,  przeprawie  przez  Bzurę  i  w  wal-kach na wschodnim skraju Puszczy Kampinoskiej. Odniesiona wówczas, podczas natarcia  pieszego  pod  wsią  Sieraków,  rana  pozostawiła  trwały  ślad  –  niedowład  lewej  ręki.  Za swoje zasługi został odznaczony Krzyżem Walecznych i Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari. Po kapitulacji i pobycie w szpitalu w Warszawie trafił do oflagów (początkowo w Hadamar, później w Murnau), gdzie wykładał na kursach prawniczych oraz nauczał języka francuskiego i literatury francuskiej.

Powrócił  do  kraju  2  grudnia  1945  r.  i  trzynaście  dni  później  wziął  ślub  z  Leonillą  Siemieńską  w  krakowskim  kościele  Dominikanów.  Zdecydował  się  na  kontynuację pracy naukowej na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie został zarejestrowany jako starszy  asystent.  Ulegając  namowom  profesora  Tadeusza  Bigo,  wyjechał  do  Wrocławia,  skupiającego  wówczas  wiele  osób  z  lwowskiego  środowiska  naukowego.  Tu  próbowali  oni  odnaleźć  swoją  małą  ojczyznę.  Objął  tam  z  dniem  1  stycznia  1946  r.  stanowisko  adiunkta (od września 1947 r. – zastępcy profesora w Katedrze Prawa Administracyjnego Uniwersytetu Wrocławskiego). Od 1949 r. stale współpracował z wydawnictwami Wrocławskiego  Towarzystwa  Naukowego.  Wykładał  założenia  nauki  administracji  i  prawo  agrarne. Wtedy w orbicie jego zainteresowań znalazły się sprawy Ziem Odzyskanych, którym pozostał wierny do końca życia. Po złożeniu rozprawy Założenia nauki administracji w  1948  r.  na  Wydziale  Prawno-Administracyjnym  Uniwersytetu  Wrocławskiego  prze-prowadzony został jego przewód habilitacyjny. Przedstawiając wynik dociekań Franciszka Longchampsa de Bérier na posiedzeniu Wydziału Nauk Społecznych Wrocławskiego Towarzystwa  Naukowego  w  dniu  21  maja  1948  r.,  Tadeusz  Bigo  wskazał,  że  „podjął  autor  śmiałą  próbę  rewizji  dotychczasowych  założeń  metodologicznych  i  nowego,  oryginalnego  określenia  przedmiotu  i  metody  badań  tej  nauki”.  Uznał  on  stworzone  dzieło  za  świadectwo  „wysokiej  kultury  naukowej  autora,  a  w  szczególności  –  dużej  wiedzy  w  zakresie  filozofii,  historii  oraz  nauk  społecznych  w  ogóle”.  Uchwałą  Rady  Wydziału  Prawno-Administracyjnego  Uniwersytetu  Wrocławskiego  z  czerwca  1948  r.  przyjęto habilitację,  której  jednak  Ministerstwo  Szkół  Wyższych  i  Nauki  nie  zatwierdziło,  uzasadniając  swoją  ocenę  jej  niezgodnością  z  „duchem  ustroju  państwa”.  Co  więcej,  w  piśmie Ministerstwa z dnia 26 stycznia 1951 r., opatrzonym klauzulą „poufne”, wyrażono „zgodę na zachowanie 50 egzemplarzy pracy dr F. Longchampsa [...] z uwzględnieniem rozdzielnika, zaproponowanego w piśmie Nr 2005/B33 z dn. 18 listopada 1950 r., punkt 3, pod warunkiem przeznaczenia pozostałych egzemplarzy na makulaturę”. Zwrócono się w nim jednocześnie z prośbą „o nadesłanie sprawozdania o sposobie załatwienia sprawy”. Praca  Franciszka  Longchampsa  de  Bérier  ocalała,  trafiając  do  niektórych  bibliotek  uniwersyteckich i do rąk osób prywatnych. W 1991 r. opublikowano ją powtórnie nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Wrocławskiego (dodruk – Wrocław 1993).

Niewiele  wiemy  o  życiu  Franciszka  Longchampsa  de  Bérier  z  okresu  stalinowskiego.  Zapewne  nie  był  to  dla  niego  łatwy  czas;  nie  brak  głosów,  że  został  usunięty  z  uczelni  lub  co  najmniej  wyłączony  z  zajęć  ze  studentami.  Analiza  uniwersyteckich  zasobów  archiwalnych  nie  dostarcza  dowodów  potwierdzających  prawdziwość  pierwszego  z  tych  twierdzeń.  Z  zachowanych  przekazów  i  wspomnień  rodziny  oraz  dostępnej  dokumentacji,  w  tym  sporządzonego  odręcznie  przez  Franciszka  Longchampsa  de Bérier 31 marca 1965 r. życiorysu, wynika, że utrzymał objęte wkrótce po przyjeździe  do  Wrocławia  stanowisko  kontraktowego  nauczyciela  akademickiego,  prowadząc  wykłady  i  seminaria  oraz  prace  badawcze  i  translatorskie.  W  latach  pięćdziesiątych  wyjeżdżał też za granicę i sporo publikował. Są natomiast podstawy do tego, aby uznać, że  poważnie  ograniczono  jego  obowiązki  dydaktyczne.  W  dniu  1  lipca  1955  r.  został  mianowany  profesorem  nadzwyczajnym  w  Katedrze  Prawa  Administracyjnego.  Tytuł  profesora  zwyczajnego  nadano  mu  w  październiku  1963  r.  Rok  później,  po  przejściu  na  emeryturę  profesora  Tadeusza  Bigo,  objął  kierownictwo  Katedry  Prawa  Administracyjnego, które zachował do śmierci we Wrocławiu w 1969 r. Cieszył się niekłamaną sympatią  studentów  i  współpracowników.  Miał  niekwestionowaną  charyzmę  i  rzadki  dar przyciągania do siebie innych. Przyjeżdżali do niego do Wrocławia po rady i wskazówki ubiegający się o kolejne stopnie naukowe przedstawiciele różnych ośrodków akademickich,  m.in.  Wacław  Dawidowicz,  Zygmunt  Rybicki,  Eugeniusz  Smoktunowicz  czy  Janusz  Borkowski.  Częstymi  uczestnikami  kierowanych  przez  Franciszka  Longchampsa  de  Bérier  seminariów  doktorskich  byli  Kazimierz  Działocha  i  Janusz  Trzciński. Do grona jego najbardziej znanych uczniów należeli profesorowie Uniwersytetu Wrocławskiego: Henryk Rot, Adam Chełmoński junior, Jan Jendrośka, Tadeusz Kuta, Jan Boć czy Jan Jeżewski. Uchodzi – wraz z Tadeuszem Bigo – za twórcę wrocławskiej szkoły  prawa  administracyjnego,  której  wyróżniającą  cechą  zdają  się  być  prowadzone  według swoistej metody badania komparatystyczne i studia stawiające sobie za cel ukazanie  pełnego  tła  i  kontekstu  funkcjonowania  rozmaitych  instytucji  prawnych,  czyli  „prawa  w  życiu”.  Uznawany  był  za  człowieka  Uniwersytetu,  uczonego  i  nauczyciela  akademickiego  w  ścisłym  znaczeniu  tych  słów.  Unikał  natomiast  pełnienia  funkcji  administracyjnych  oraz  kierowniczych,  oddając  się  bez  reszty  pasji  kształcenia i uprawiania nauki. Taki obraz sylwetki Profesora utrwalił się we wspomnieniach jego żony  –  niezwykle  zaangażowanej  w  zawodowe  sprawy  męża,  dzieci,  w  kolejności  urodzin:  Bogusława  Stéphane,  Katarzyny  i  Małgorzaty,  uczniów  oraz  innych  bliskich  mu  osób.  Z  przekazów  jego  starszej  córki  można  wnioskować,  że  przeżyła  radosne  dzieciństwo,  w  domu  otwartym,  w  którym  słowom  „przyjaźń”,  „wolność”,  „wiedza”  czy  „tolerancja” nadawano właściwe im znaczenie.

Wszyscy, którzy mieli kontakt z Franciszkiem Longchampsem de Bérier, podkreślają  jego  prostolinijność,  poczucie  humoru,  nienaganne  maniery  i  kulturę  słowa,  umiejętność prowadzenia poważnego dyskursu oraz uważnego wsłuchiwania się w głos rozmówcy.  Jako  człowiek  skromny  i  zdystansowany,  pełen  empatii  był  nastawiony  na dawanie, nie oczekując nic w zamian. To połączenie cech nie jest czymś powszechnym, nawet w przypadku profesorów o najwyższym autorytecie i nietuzinkowej osobowości. Był ciekawy świata, próbował go zrozumieć i – po swojemu – uporządkować oraz określić w sensie metodologicznym, poszukując odpowiedzi na najtrudniejsze w uprawianej  dyscyplinie  pytania.  Odszedł  po  mającej  ostry  przebieg  chorobie.  We  wspomnieniu pośmiertnym o nim Jerzy Starościak napisał: „Na Jego następcę długo będzie musiała  czekać  nauka  polska.  Erudyci  tej  miary  nie  trafiają  się  często.  I  to  nawet  jeśli  za skalę porównawczą wziąć nie tylko nasz kraj, ale i nasz kontynent”.

***

Niełatwo   jest   usystematyzować   dorobek   naukowy   Franciszka   Longchampsa   de  Bérier.  Za  najbardziej  miarodajne  w  tym  względzie  można  uznać  ustalenia  dokonane  przez  jego  bliskiego  współpracownika  i  dłuższy  czas  przełożonego  służbowo,  profesora  Tadeusza  Bigo. Wyróżnił on cztery główne kierunki zainteresowań badawczych  swojego  młodszego  kolegi,  znanego  mu  jeszcze  z  czasów  lwowskich,  po  1945  r.  Początkowo Franciszek Longchamps de Bérier zajmował się problematyką prawną administracji rolnictwa w okresie przekształceń ustrojowych. Wówczas powstały prace: Ustrój rolny Ziem Odzyskanych. Przepisy prawne (krytyczny zbiór tekstów), „Administracja  i  Samorząd  na  Ziemiach  Odzyskanych”,  Seria  B,  rok  III,  nr  4–10,  Poznań  1948;  Prawo agrarne [w:] Nauka administracji i prawa administracyjnego, red. T. Bigo, cz. III, z. 3, Warszawa 1949; Rolnicze spółdzielnie produkcyjne w systemie prawa polskiego (artykuł  dyskusyjny),  „Państwo  i  Prawo”  1951,  nr  8–9;  Administracja  rolnictwa,  leśnictwa  i pokrewnych działów [w:] Prawo administracyjne, red. M. Jaroszyński, Warszawa 1952, cz. III, rozdz. 3, i Zagadnienia prawne rybactwa śródlądowego w Polsce, „Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego”, Seria A, nr 50, Wrocław 1957.

W  drugim  nurcie  badań  Franciszka  Longchampsa  de  Bérier  mieszczą  się  prace  nazwane  przez  Tadeusza  Bigo  teoretycznymi,  obejmujące  obszerne  studia  z  zakresu  nauki administracji oraz w przedmiocie podstawowych konstrukcji prawa administracyjnego. Poczesne miejsce zajmuje wśród nich opublikowana w 1949 r. rozprawa habilitacyjna: Założenia  nauki  administracji.  Jak  wspominał  po  latach  najmłodszy  uczeń  Profesora,  Jan  Jeżewski,  „tak  wysoko  oceniana  zawartość  merytoryczna  dzieła  była  zarazem  jego  największym  zagrożeniem  co  najmniej  z  dwóch  powodów”.  Po  pierwsze,  wyprzedzało  ono  znacznie  czas  swego  powstania,  „ówczesną  znajomość  tendencji  rozwojowych administracji publicznej w powojennej Europie”. Zawarta w książce, krytyczna,  choć  „pozbawiona  negacji,  niezwykle  szeroka  panorama  europejskiej  doktryny  państwa  liberalnego,  która  stanowiła  punkt  wyjścia  koncepcji  badawczej,  nie  mogła  być  tolerowana  w  państwie  totalitarnym,  zakładającym  programowo  całkowitą  izolację  od  wartości  i  intelektualnego  dorobku  świata  zachodniego”.  Jan  Jeżewski  wskazał,  że  po  drugie,  „odrzucona  musiała  zostać  w  sposób  oczywisty  podstawa  filozoficzna dzieła, stanowiąca jego fundament poznawczy”. Konstrukcja logiczna, na której opierał się system pojęć definiowanych przez Franciszka Longchampsa de Bérier, implikowała „posługiwanie  się  kategoriami  zdolnymi  przenosić  własności  zjawisk  z  «rzeczywistości  bezpośrednio dostępnej» do świata twierdzeń, czyli rzeczywistości znakowanej”. Ujęcie  to  pozwalało  na  opisanie  zjawisk  administracji  „językiem  maksymalnie  zobiektywizowanym,  w  którym  zostały  sformułowane  założenia  badawcze,  uwzględniające  względność  pojmowania  zjawisk  społecznych  i  dystans  w  stosunku  do  ukształtowanych  w  przeszłości  stereotypów  co  do  ich  istoty”.  Ten  sposób  myślenia  w  żadnym  wypadku – jak skonstatował J. Jeżewski – „nie mieścił się w uproszczonej, propagando-wej  wersji  materializmu  dialektycznego,  która  stała  się  już  wówczas  strzeżonym  przez  partię  i  wymuszanym  administracyjnie  dogmatem  w  metodologii  nauk  społecznych;  nie mieścił się zwłaszcza w deterministycznej, karykaturalnej wizji społeczeństwa, ożywianego walką klas. Był dla tej wizji zagrożeniem – a to musiało prowadzić do wyroku skazującego  i  do  zniszczenia  książki”.  Bardzo  dużo  w  rozwój  nauki  wniosły  także  łączone  z  omawianym  kierunkiem  dociekań  badawczych,  mające  postać  monografii, studiów,  artykułów  i  glos,  publikacje  F.  Longchampsa  de  Bérier  o  akcie  administracyjnym,  pojęciu  stosunku  prawnego  w  prawie  administracyjnym,  publicznym  prawie  podmiotowym, kontroli administracji oraz postępowaniu administracyjnym.

Jak  zauważył  Tadeusz  Bigo,  analiza  problemów  publicznego  prawa  podmiotowego  zapoczątkowała kolejny etap w twórczości naukowej Franciszka Longchampsa de Bérier –  badania  porównawcze  dotyczące  samego  prawa  administracyjnego  i  jego  doktryny.  Jego najbardziej znaną i – jak się wydaje – unikalną w skali światowej oraz przyciągającą do dziś uwagę czytelnika pracą kojarzoną z tym nurtem, a kto wie, czy nie dziełem życia, jest monografia: Współczesne kierunki w nauce prawa administracyjnego na Zachodzie Europy,  Wrocław  1968.  We  wstępie  do  jej  drugiego  wydania  z  2001  r.  uczniowie  Profesora nie kryli, że była ona pisana „w warunkach ideologicznego nacisku i cenzury”. Niemniej  w  książce  tej  brak  –  jak  zaznaczyli  –  „niemal  zupełnie  odniesień  do  tego  systemu  i  charakterystycznej  terminologii”.  Autor  unikał  bowiem  „analogii,  przechodził jakby «obok», ukazując wówczas, w latach sześćdziesiątych i później, czytelnikowi inny  świat  wartości  ludzkich  w  wymiarze  prawa  i  nauki,  odmienny  sposób  myślenia.  I choć każde słowo było «ważone» przez polityczną cenzurę, Autor mistrzowsko te rafy omijał”.  Określając  zakres  zamieszczonych  w  monografii  wywodów,  Franciszek  Longchamps  de  Bérier  przypomniał,  że  istnieje  „pewna  działalność  intelektualna  w  sferze  badań  i  refleksji,  która  bierze  sobie  za  przedmiot  prawo  administracyjne  i  przedmiot  ten  uprawia,  w  rozmaity  zresztą  sposób,  zależnie  między  innymi  od  celu,  do  jakiego  przy  tym  mniej  lub  więcej  świadomie  dąży”.  Nauka  prawa  administracyjnego  jest  – jak dodał – „składnikiem kultury umysłowej społeczeństwa; jako nauka prawa wchodzi zarazem w pewien swoisty sposób w skład jego życia prawnego. Tak właśnie pragniemy tu na nią patrzeć, jako na składnik kultury umysłowej i życia prawnego, krótko, jako na zjawisko kultury”. Postrzeganie prawa i – w tym samym stopniu – aktywności administracji  publicznej  jako  elementu  kultury  można  śmiało  uznać  za  dominującą  cechę  wizji  badawczej  Franciszka  Longchampsa  de  Bérier,  a  w  konsekwencji  –  sposobu ujęcia tego, co opisywał i interpretował. Ten punkt widzenia kłóci się z praktyką, do  której  przywykliśmy,  czysto  dogmatycznego  spojrzenia  na  prawo  i  jego  otoczenie.  Czy jednak nie daje on pełniejszego obrazu rzeczywistości, pozwalając uchwycić naturę rozpatrywanych zjawisk, a nie tylko ich powłokę i odbicie w postaci komunikatu językowego, zdarzenia, rozstrzygnięcia sądowego czy prostej oceny faktu?

Sens  badań  komparatystycznych  najlepiej  oddają  zdania  otwierające  jedną  z  ostatnich,  podyktowanych  żonie  w  warunkach  szpitalnych  u  kresu  życia  i  opublikowanych  pośmiertnie prac Franciszka Longchampsa de Bérier. Swoją wypowiedź zaczął od słów przypisywanych Homerowi: „Kiedy ojciec poetów chciał dać pochwałę mądrości swego bohatera,  powiedział  o  nim,  że  widział  miasta  wielu  ludzi  i  ducha  ich  poznał.  Dziś,  jak  w  innych  dziedzinach  wiedzy  o  sprawach  ludzkich,  tak  i  w  wiedzy  o  prawie  niezbędne jest poznanie wielu rozmaitych środowisk: poznanie wielu systemów prawnych różnych  krajów,  wniknięcie  w  struktury  myślowe  tych  systemów,  w  mechanizmy  ich  działania, w ich sens społeczny i ich wartość dla człowieka, wniknięcie w ducha praw”.  Kontynuując tę myśl, Autor stwierdził: „badania porównawcze prawa, zrazu z samej ciekawości podejmowane – a prekursorzy tu byli dawni i znakomici – otrzymały z początkiem  naszego  stulecia  silny  impuls  z  przyczyn  praktycznych,  z  dążenia  do  unifikacji  prawa, może w nieco uproszczony sposób wówczas pojmowanej. Pewna jednostronność, którą to rodziło, dziś już nie wydaje się groźna. Z czasem bowiem, jak w innych badaniach,  tak  i  tu  wytworzyła  się  świadomość  własnych  potrzeb  poznawczych  i  własnych  horyzontów, których utrzymanie jest warunkiem lepszej z kolei i pełniejszej służby dla życia”.

Czwartym  wyróżnionym  przez  Tadeusza  Bigo  polem  twórczości  naukowej  Fran-ciszka  Longchampsa  de  Bérier  były  badania  metodologiczne.  Ich  wynikiem  stały  się  takie publikacje jak: Uwagi o używaniu pojęć w naukach prawnych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu  Wrocławskiego”  1960,  Prawo  VII;  O  drogach  badania  struktury  i  działania  organów  państwowych,  „Problemy  Rad  Narodowych”  1966,  nr  6;  Współczesne problemy  podstawowych  pojęć  prawa  administracyjnego,  „Państwo  i  Prawo”  1966,  nr  6,  a  przede  wszystkim  monografia  – Z  problemów  poznania  prawa,  „Prace  Wrocławskiego  Towarzystwa  Naukowego”,  Seria  A,  nr  129,  Wrocław  1968.  To  ją  niezwykle  cenił  Autor,  traktując  jako  swoiste  naukowe  credo.  Charakteryzując  tę  część  dorobku  naukowego Profesora, Tadeusz Bigo nie wahał się napisać, że składają się na nią „prace o szczególnej wartości”. Przeprowadzono w nich „analizę poznawczego znaczenia pojęć w  naukach  prawnych”,  przez  co  wyznaczono  obszar  badań  nauki  prawa  daleko  szerszy  „od  jej  tradycyjnego  zakresu”,  określając  także  „szczególne  właściwości  tej  nauki  i  jej  miejsce  wśród  innych  dyscyplin”.  Nie  bez  powodu  Jan  Jeżewski  widzi  w  swoim  Nauczycielu  przede  wszystkim  metodologa.  Tę  postawę  uformowała  –  jak  akcentuje  –  „wszechstronna  znajomość  konstrukcji  prawa  pozytywnego,  ich  genezy  i  ewolucji  – sytuowanych na szerokim tle głównych nurtów filozoficznych, doktryn społecznych, prądów  kształtujących  kulturę  krajów  europejskich”. Wspomina zarazem, że zagadnienia  metodologiczne  stanowiły  najczęstszy  temat  spotkań  katedralnych,  które  odbywały  się  niemal  co  tydzień.  Inspiracją  dla  nich  były  książki  z  różnych  dziedzin,  które  przynosił  Profesor,  publikowane  w  językach  zachodnich.  Franciszek  Longchamps  de  Bérier  omawiał  ich  założenia,  argumentację  i  wnioski,  „dokonując  z  zadziwiającą  swobodą  znakomitego,  literackiego  przekładu  dłuższych  czy  krótszych  fragmentów”.  Na  tych  spotkaniach,  w  trakcie  gorących  dyskusji,  roztrząsano  „problemy  filozofii prawa, historii, socjologii w galerii najwybitniejszych autorów europejskich”.

Doskonałym uzupełnieniem typologii, którą w niespełna trzy lata po śmierci Franciszka Longchampsa de Bérier przedstawił Tadeusz Bigo, są spostrzeżenia drugiej blisko związanej z Autorem osoby, a mianowicie powoływanego już kilkakroć Jana Jeżewskiego. Podejmując próbę periodyzacji dokonań naukowych, wyodrębnił on wczesną fazę zainteresowań prawem pozytywnym, przypadającą jeszcze na okres lwowski i wczesne lata powojenne,  a  następnie  złożoną  fazę  badań  o  dominującym  ukierunkowaniu  metodo-logicznym. Wskazując na osiągnięcia swojego Mistrza, Jan Jeżewski sygnalizuje, że był najwyższym autorytetem w kwestiach redakcyjnych, niezmiernie aktywnym w pracach Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, m.in. jako redaktor francuskiej wersji „Sprawozdań  WTN”. Zwraca też uwagę na inny, czysto humanistyczny aspekt jego zainteresowań, przytaczając fakt opublikowania w dziesiątym tomie Zastosowań Matematyki, dedykowanym  Hugonowi  Steinhausowi  (1969),  przekładu  na  język  francuski  wiersza  Cypriana  Kamila  Norwida  Plato  i  Archita,  z  komentarzem  Edwarda  Marczewskiego.  Wiersz ten – jak zaznacza – był przedmiotem dyskursu O zdegradowaniu kontemplacji, jaki na posiedzeniu Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego prowadzili Edward Marczewski i Jerzy Łanowski.

Na czym polega fenomen Franciszka Longchampsa de Bérier, z czego wynika jego wielkość?  Można  rzec,  że  był  profesorem  innej  miary,  wyprzedził  swój  czas  i  miał  do przekazania coś oryginalnego, co potrafi ą powiedzieć tylko nieliczni. Jego postawa i  dokonania  są  przykładem  znakomitego  zespolenia  wyobraźni  i  wiedzy,  a  z  drugiej strony – idei i formy. Dostrzegł to J. Starościak, eksponując fakt, że nie sama treść, „ale i język jest świadectwem szczególnego charakteru twórczości prof. Longchamps”. Swoistość  ta  ma  swoje  źródło  w  dążeniu  „do  zamknięcia  ścisłych  prawniczych  konstrukcji  w  literackich  sformułowaniach.  Niekiedy  może  to  nasuwać  kłopoty  dla  prawnika  do «prawniczego stylu» przywykłego. Okazuje się jednak, że ten styl sformułowań, precyzją zadowalający fachowca, trafia i do niespecjalisty”. Podobną ocenę wyraził Adam Chełmoński junior, uczeń i przyjaciel Franciszka Longchampsa de Bérier, stwierdzając, co następuje: „Rzadko zdarza się, by zamiłowania, zdolności, temperament zbiegały się tak szczęśliwie i trafnie w wybranym zawodzie, by cechy umysłu i charakteru człowieka tak harmonijnie uczestniczyły w urzeczywistnieniu jego dzieła”. Nie odbiega od tych zapatrywań  uwaga  zawarta  w  opinii  Mariana  Zimmermanna  sporządzonej  w  1961  r.  dla potrzeb postępowania w sprawie o nadanie Franciszkowi Longchampsowi de Bérier tytułu  profesora  zwyczajnego. Zajmuje  on  w  polskiej  nauce  –  jak  przyznał  M.  Zimmermann  –  „szczególne  stanowisko.  Jest  w  nim  jakaś  renesansowa  wszechstronność  i oryginalność poglądu na zjawiska prawne. Interesuje go przede wszystkim to, co jest nowe, niezbadane lub zapomniane”. Odkrywanie prawdy i poszerzanie wiedzy o rzeczywistości jest – jak można sądzić – naturalnym dążeniem każdego, kto para się pracą naukową. Nie każdemu jednak dane jest realizować ów zamysł czy choćby zbliżyć się  do  standardu,  który  wyznaczył  Franciszek  Longchamps  de  Bérier.  Był  całkowicie  autentyczny w tym, co robił, a dla ojczyzny zasłużył się nie tylko na polu naukowym. Być  może  dlatego  kolejne  pokolenia  czują  z  nim,  czego  i  ja  doświadczyłem,  osobliwą  więź, właściwą dla relacji mistrz – uczeń.

***

Dokonany  wybór  pism  Franciszka  Longchampsa  de  Bérier  odzwierciedla  wszystkie  omówione  pokrótce  kierunki  prowadzonych  przez  niego  badań.  Ze  zrozumiałych  powodów  nie  objął  on  opracowań  o  charakterze  obszerniejszych  studiów  lub  monografii,  jak  też  –  poza  jednym  wyjątkiem  –  publikacji  z  tego  okresu  działalności  naukowej  (od  czasów  przedwojennych  do  przełomu  lat  czterdziestych  i  pięćdziesiątych  ubiegłego  wieku),  w  którym  dopiero  krystalizowały  się  jego  zainteresowania,  poglądy  i  koncepcje. W zbiorze znalazł się pierwszy artykuł Franciszka Longchampsa de Bérier z 1934 r. Przedmiotem pozostałych zamieszczonych w nim dwudziestu publikacji z lat 1951–1970 są  najważniejsze  zagadnienia,  które  analizował  –  w  różnym  zakresie  i  kontekście  systemowym,  mając  zresztą  na  względzie  rozmaicie  formułowane  cele  –  Autor,  w  tym  kluczowych konstrukcji prawa administracyjnego, takich jak akt administracyjny, stosunek administracyjnoprawny,  publiczne  prawo  podmiotowe  czy  instytucje  postępowania  administracyjnego i kontroli administracji. Wśród nich są także prace poświęcone kwestiom  metodologicznym  –  operowania  pojęciami  w  naukach  prawnych,  poznania  prawa  jako takiego oraz zjawisk utożsamianych z kształtowaniem i funkcjonowaniem administracji, jak też schematu (wzorca) prowadzenia studiów komparatystycznych.

Mając  świadomość  niedoskonałości  każdej  próby  selekcji  dzieł  wielkiego  autorytetu naukowego, autor tych słów bierze całkowitą odpowiedzialność za wynik zabiegów związanych  z  wydaniem  zbioru.  Dziękuję  zarazem  wszystkim,  którzy  służyli  pomocą,  radą i sugestią oraz okazali życzliwość na poszczególnych etapach tego przedsięwzięcia, w szczególności córce i wnukowi profesora Franciszka Longchampsa de Bérier – Katarzynie Walewskiej i ks. profesorowi Franciszkowi Longchampsowi de Bérier, jego odda-nemu  uczniowi,  a  mojemu  wspaniałemu  koledze  –  profesorowi  Janowi  Jeżewskiemu  oraz  dziekanowi  Wydziału  Prawa,  Administracji  i  Ekonomii  Uniwersytetu  Wrocławskiego – profesorowi Karolowi Kiczce. Aby oddać ducha okresu, w jakim publikowane były poszczególne prace, Wydawnictwo  Wolters  Kluwer  zdecydowało  się  na  zeskanowanie  ich  metodą  cyfrową  i  pozo-stawienie w formie zgodnej z oryginałem.

Zbigniew Kmieciak
Łódź, 31 marca 2019 r.