Realistyczna koncepcja prawa Alfa Rossa

We współczesnej filozofii prawa, szczególnie w ostatnich latach, dostrzegalny jest wyraźny wzrost popularności naturalistycznych prób interpretacji fenomenu prawa. Wynika on częściowo z szybkiego rozwoju nauk empirycznych, szczególnie psychologii i neuronauki, proponujących coraz bardziej precyzyjne wyjaśnienia ludzkich zachowań, a częściowo również z wyłaniania się nowych koncepcji filozoficznych dążących do zaadaptowania zdobyczy nauk empirycznych w dziedzinie zjawisk społecznych. Jednak projekty naturalizacji prawa rozwijane były na długo przed pełnym rozkwitem neuronauki, psychologii kognitywnej czy ewolucyjnej, których szybki rozwój nastąpił dopiero w latach 90. XX w. Już w pierwszej połowie XX wieku powstały koncepcje stanowiące istotny wkład do debaty nad naturalizacją prawa: realizm amerykański, skandynawski, psychologiczna koncepcja prawa Leona Petrażyckiego i inne. Teorie te, przez niektórych filozofów uznane za nieco już archaiczne, powracają jednak jako warte rozważenia propozycje naturalizacji prawa, częściowo właśnie dzięki szybkiemu rozwojowi nauki, który prowokuje do stawiania pytań o ich ciągłą aktualność.

Jedną z teorii, która w zasadzie od czasu jej powstania w pierwszej połowie XX w. wciąż wywołuje ożywione debaty i – jak wskazuje szybko wzrastająca liczba publikacji na jej temat – wciąż stanowi źródło inspiracji dla filozofów prawa, jest realistyczna koncepcja prawa Rossa, niewątpliwie jednego z najwybitniejszych filozofów, nie tylko w skandynawskiej, ale i światowej filozofii prawa. Celem niniejszej książki jest przede wszystkim przedstawienie kluczowych aspektów jego teorii, co pozwoli również udzielić odpowiedzi na pytanie o jej ciągłą żywotność w kontekście współczesnej debaty nad naturalizacją prawa.

Alf Ross urodził się w 1899 r. w Kopenhadze, gdzie studiował prawo, które ukończył w roku 1922. Po studiach uczęszczał na wykłady Hansa Kelsena w Wiedniu, następnie zaś spędzi ł kilka lat na uniwersytecie w Uppsali, gdzie pod wpływem antymetafizycznej filozofii Axela Hägerströma ukształtowały się jego poglądy filozoficzne, dodatkowo rozwinięte dzięki znajomości z Otto Neurathem. Szczególnie silnie zainspirowany uppsalską szkołą filozoficzną i neopozytywizmem Koła Wiedeńskiego, Ross postawił przed sobą zadanie stworzenia koncepcji prawa, która realizowałaby postulat naukowości wyznaczony przez oba nurty. Niniejsza książka skupia się właśnie na tym realistycznym aspekcie bogatego filozoficznego dorobku Rossa. Omawiam w niej pięć głównych zagadnień, którym odpowiada pięć osobnych rozdziałów. Najpierw przedstawiam filozoficzne podstawy tej koncepcji, następnie omawiam i komentuję jej trzy główne wątki: teorię obowiązywania prawa, polityki prawa i pojęć prawnych. Przy okazji przedstawienia tych trzech kluczowych elementów teorii Rossa wprowadzam inne istotne wątki realistyczne (jak teoria źródeł prawa, interpretacji, sprawiedliwości itd.), przy czym pokazuję je niejako w kontekście owych trzech głównych zagadnień. W ostatnim rozdziale analizuję natomiast aktualność zaproponowanego przez Rossa wariantu naturalizacji prawa z perspektywy najnowszych teorii naturalistycznych.

W rozdziale I ukazuję główne założenia realistycznej teorii Rossa, przy czym przedstawiam je poprzez omówienie dwóch typów inspiracji, które ukształtowały jego poglądy: „pozytywnych” i „negatywnych”. Do pozytywnych zaliczają się chronologicznie: filozofia Hansa Kelsena, Axela Hägerströma i neopozytywizm Koła Wiedeńskiego. Omawiam wybrane wątki tych koncepcji, aby następnie pokazać , w jaki sposób Ross zastosował je do swoich własnych oryginalnych rozważań. Dzięki takiej prezentacji filozoficznych inspiracji autora, wyłaniają się jego własne poglądy oraz ukazany zostaje proces formuł owania realistycznej filozofii prawa. Filozoficzne założenia Rossa ukształtowane w oparciu o twórczą interpretację wymienionych już inspiracji doprowadziły go do krytyki wielu innych koncepcji filozoficznoprawnych, w tym przede wszystkim teorii prawa natury, pozytywizmu prawniczego, amerykańskiego realizmu prawniczego i teorii Kelsena, który występuje w niniejszej książce w podwójnej roli: jako z jednej strony nauczyciel Rossa, z drugiej zaś – autor teorii, z którą Duńczyk polemizował. Ross zwraca uwagę, że niektóre z tych teorii przemycają skrzywiony obraz prawa, gdyż na ich gruncie postrzegane jest ono jako zjawisko dualistyczne: z jednej strony jako idealnie obowiązująca norma, zaś z drugiej jako społeczny fenomen, co prowadzi do serii antynomii w filozofii prawa i jej zasadniczej niespójności. Inne teorie, starając się uniknąć problemu dualizmu, proponują nieadekwatny obraz rzeczywistości prawa. Na tle owych „negatywnych” inspiracji wyłania się własna koncepcja Rossa. Proponując reinterpretację obowiązywania prawa (a więc tego elementu, który postrzegany był jako idealny czy ponadnaturalny) w kategoriach faktyczności, miał on rozwikłać problemy, z którymi nie uporały się dotychczasowe teorie.

Rozdział II w całości poświęcony jest słynnej predykcyjnej i probabilistycznej koncepcji obowiązywania prawa. Ross, traktując poważnie metodologiczne założenia szkoły uppsalskiej i neopozytywizmu, stwierdził, że nauka prawa – aby w ogóle mogła być uznana za naukę – musi być dyscypliną opisową, a nie normatywną. Aby twierdzenia o obowiązywaniu prawa dokonywane z perspektywy takiej teorii prawa mogły być uznane za sensowne, muszą – zgodnie z zasadami pozytywizmu logicznego – poddawać się empirycznej weryfikacji. Weryfikacja tych zdań możliwa jest dzięki obserwacji zachowań sędziów, tj. faktycznej efektywności norm w ramach konkretnych przyszłych decyzji sędziowskich. Takie nakierowane na przyszłe decyzje twierdzenia co do obowiązywania reguł prawnych są predykcjami. Predykcje te badacz formułuje na podstawie obserwacji regularności zachowań sędziowskich oraz znajomości tzw. podzielanej normatywnej ideologii ukształtowanej przez szeroko rozumiane źródła prawa (m.in. prawo stanowione, precedens, zwyczaj, ale i tzw. racje wynikające z tradycji kultury). Te dwa czynniki, na podstawie których dokonuje się predykcji, Ross określa kolejno jako socjologiczne (behawioralne) i psychologiczne. W oparciu o te różnorodne czynniki można formułować mniej lub bardziej pewne predykcje dotyczące obowiązywania prawa. Konsekwencją uznania zdań o obowiązywaniu za (słabsze lub silniejsze) predykcje jest natomiast wniosek, że obowiązywanie prawa jest stopniowalne, przy czym, jak twierdził Rossowa stopniowalność może być wyrażona w kategoriach probabilistycznych: normy nie obowiązują więc absolutnie, jak to jest w przypadku pozytywizmu prawnego, mogą natomiast obowiązywać w mniejszym bądź większym stopniu. Przy okazji omawiania teorii obowiązywania prawa przedstawiam też dwa ściśle z nią związane wątki: źródeł prawa i interpretacji, oraz pokazuję, na czym ów związek polega.

Teoria Rossa wywołała o żywioną debatę, której najbardziej uznanym uczestnikiem był H.L.A. Hart, który postawił wobec niej dwa zarzuty, przed którymi jednak – jak pokazuję – koncepcja Duńczyka skutecznie się broni. Odporność na zarzuty Harta nie oznacza jednak, że jest to teoria wolna od kontrowersji. W końcowej części rozdziału formułuję więc przeciwko niej kilka uwag polemicznych i zwracam uwagę na pewne jej niejasności.

Rozdział III poświęcam analizie przedstawionej przez Rossa koncepcji polityki prawa. Najpierw omawiam dwie teorie, które na gruncie założeń Rossa nie mogą stanowić podstawy dla polityki prawa: materialne koncepcje sprawiedliwości i utylitaryzm. Ich odrzucenie doprowadziło autora do wniosku, że polityki prawa nie można definiować przez pryzmat jej celu, lecz specyficznej techniki. W rozdziale III przedstawiam również teorię psychologiczną, dzięki której Ross wyodrębnił dwa elementy, które powinna uwzględniać każda przyszła reforma prawa. Wskazał mianowicie dwa główne typy ludzkich postaw: postawy oparte na interesie i postawy moralne. Polityka prawa – zgodnie z propozycją Rossa – musi opierać się na rozważaniach praktycznych, dzięki którym możliwe będzie uwzględnienie postaw opartych na interesach, oraz musi brać pod uwagę świadomość prawną, która przypomina postawę czy też poczucie moralne i jest wyrazem aprobaty albo dezaprobaty wobec normy społecznej.

W rozdziale IV prezentuję najpełniej rozwiniętą przez Rossa w słynnym artykule Tû-Tû koncepcję pojęć prawnych jako tzw. pojęć łącznikowych. Jej podstawą jest teoria znaczenia, na gruncie której tylko te pojęcia mają znacznie, dla których można wskazać desygnaty mieszczące się w ramach czasoprzestrzennego kontinuum. Pojęcia prawne takie jak „odpowiedzialność ” nie mają takich desygnatów, a więc same w sobie nie mają znaczenia. Mimo to pełnią one ważną funkcję, ponieważ upraszczają informację normatywną, stanowiąc łączniki między warunkującymi faktami prawnymi i warunkowanymi przez nie konsekwencjami. Bez takich pojęć wyrażenie np. prawa własności oznaczałoby konieczność sformułowania złożonego opisu, na który składałyby się wszystkie związane z własnością fakty i jej konsekwencje. Omawianie zagadnienia pojęć prawnych umożliwiło również przedstawienie przyjętej przez Rossa koncepcji uprawnień i odpowiedzialności, które stanowią przykłady „pojęć łącznikowych”. Pod koniec rozdziału IV zwracam uwagę na kilka kontrowersji związanych z omawianą teorią pojęć prawnych, jednak – jak pokazuję nie są one na tyle poważne, aby móc podważyć ją w zasadniczym zakresie.

Ostatni rozdział V po święcony jest ocenie aktualności teorii Rossa, przy czym ową aktualność rozumiem jako „odporność” na dwa główne zarzuty najczęściej stawiane z perspektywy współczesnego naturalizmu: zarzut dezaktualizacji neopozytywistycznych fundamentów jego teorii i zarzut sprzeczności jego założeń z wynikami współczesnych badań empirycznych. Pokazuję, że realizm Rossa broni się przed tymi zarzutami. Tezę o aktualności i żywotności jego myśli potwierdza również fakt, iż można na podstawie formułowanych przez niego założeń postawić wiele ciekawych hipotez badawczych dających się rozwinąć w oparciu o najnowsze teorie naturalistyczne.