Sztuka manipulacji

Po napisaniu Kodeksu argumentacyjnego dla prawników, a wraz z Bartoszem Brożkiem Metod prawniczych, Sztuki negocjacji prawniczych oraz Negocjacji, a więc prac poświęconych „dobrym racjom perswazyjnym”, przyszła pora na napisanie czegoś o „złych racjach perswazyjnych”, inaczej o „niedozwolonych sposobach przekonywania”, a w tym przypadku o sztuce manipulacji.

Manipulujemy innymi z różnych powodów. Chociażby dlatego, że niektórzy nie potrafią postępować inaczej, będąc z natury ludźmi złymi, noszącymi w sobie jakąś „pierwotną urazę”. W swoim działaniu kierują się przede wszystkim emocjami negatywnymi, w szczególności zawiścią, strachem oraz poczuciem niższości. Dlatego chcą w każdej sytuacji kontrolować innych, a taka totalna kontrola staje się możliwa między innymi przez manipulację. Wystarczy przyjrzeć się za‑chowaniu wszelkiej maści wodzów lub naczelników autorytarnych bądź totalitarnych struktur, plemion, państw lub partii politycznych. Im większy jest ich strach i wyobcowanie, tym intensywniejsza staje się manipulacja, dokonywana głównie za pomocą propagandy, która obejmuje stopniowo coraz więcej obszarów życia członków określonych wspólnot lub zbiorowości.

Manipulujemy innymi również, a może przede wszystkim, po prostu z chęci wygrania sporu, i to wygrania „za wszelką cenę” (pro fas et nefas). Dlatego gotowi jesteśmy posłużyć się również niedozwolonymi sposobami perswazyjnymi, byle tylko zwyciężyć. W tym przypadku cel ma zawsze uświęcać środki. W naszej cywilizacji silnie obecny jest „mit zwycięzcy”, którego przecież nikt nie pyta o „etycznie dobre racje”, lecz wyłącznie o rezultat.

Istotny wydaje się inny jeszcze powód. Wiele osób jest przekonanych, że manipulacja jest czymś normalnym, powszechnym, elementem codzienności, pewną zdolnością  zapewniającą  przetrwanie  w  coraz  bardziej  skomplikowanym świecie.

W wielu sytuacjach wreszcie sięgamy do któregoś ze sposobów manipulacji incydentalnie, tylko w pewnych „granicznych sytuacjach perswazyjnych”, w których chcemy uzyskać przewagę, bo „walczymy o wszystko”. Poszukujemy tego jednego, jedynego sposobu pozwalającego  na  przechylenie  szali  zwycięstwa.  Oczywiście  fakt,  że  stosujemy  pewien  sposób  manipulacji  jednorazowo, w sytuacji skrajnej, nie oznacza bynajmniej, że wykorzystana w dyskursie perswazyjnym strategia postępowania jest w jakimś stopniu bardziej akceptowalna.

Z kolei ludzie dają się manipulować, bo nie wiedzą, że są manipulowani i to jest zapewne przypadek najczęstszy. Dlatego tak ważna jest umiejętność właściwego roz‑poznawania sposobów, które służą manipulacji. Mam nadzieję, że Sztuka manipulacji okaże się pomocna w ich identyfikacji.