Złożona na ręce Czytelnika książka jest monografią z zakresu rzymskiego prawa spadkowego poświęconą testatorowi, czyli osobie uprawnionej do sporządzenia testamentu, i formom, jakie mogło przybrać oświadczenie jego ostatniej woli. Stanowi ona próbę całościowego spojrzenia na wskazane zagadnienia badawcze z punktu widzenia prawa justyniańskiego. Określony w tytule niniejszej rozprawy temat „Testator i formy testamentu w prawie justyniańskim” implikuje wiele problemów badawczych, nierozwiązanych do tej pory w nauce prawa rzymskiego, mających istotne znaczenie dla genezy współczesnych regulacji prawnych i komparatystyki prawniczej, związanych z czynnością prawną sporządzenia testamentu oraz jej uwarunkowaniami podmiotowymi i przedmiotowymi. Zmierza się w niej do wyjaśnienia zarówno figury testatora w prawie justyniańskim, jak i współzależności między poszczególnymi formami testamentowymi i przymiotami specyfikującymi osoby fizyczne uprawnione do testowania oraz okolicznościami towarzyszącymi czynności prawnej sporządzenia testamentu. Podjęta zostanie w nim także próba odpowiedzi na pytanie, co z wielkiej spuścizny prawa klasycznego i poklasycznego w przedmiocie form testamentowych zachowano w prawie justyniańskim i jakie nowości wprowadził Justynian I Wielki (dalej: Justynian), dokonując po Teodozjuszu II największej reformy w tym zakresie.
Reforma prawa spadkowego dokonana przez Justyniana obejmowała szeroką problematykę, a w szczególności dziedziczenie testamentowe. Zawężenie pola badawczego niniejszej monografii do okresu prawa justyniańskiego jest bynajmniej nieprzypadkowe, ponieważ nie gdzie indziej, lecz właśnie w tym prawie doszło do ostatecznego przewartościowania kwestii dziedziczenia testamentowego, i nie inne, lecz to właśnie prawo stało się pierwowzorem dla tworzenia późniejszych praw spadkowych. O prowadzeniu badań w obrębie tego prawa w znacznej mierze zadecydowało zasługujące na większą atencję pragmatyczne podejście samego Justyniana. Ponadto wielość form testamentowych dopuszczonych w nim do obrotu prawnego skłania do wieloaspektowych badań w celu uzyskania pełnego obrazu formalnych czynników decydujących o ich oryginalności. W nim również najpełniej nakreślona została figura testatora.
Justynian wielokrotnie podkreślał w swoich konstytucjach znaczenie woli testatora. Wydawać by się więc mogło, że nadrzędną wartość, jaka przyświecała jego reformom, stanowiło zapewnienie jak najszerszej swobody testowania. Nie można jednak pominąć innej wartości, nieeksponowanej tak wyraźnie przez cesarza, którą suponuje sporządzenie testamentu, jaką jest bezpieczeństwo ostatniej woli testatora. Być może więc towarzyszący mu cel optymalizacji form sporządzenia testamentu służył skutecznemu i bezpiecznemu zapewnieniu sukcesji uniwersalnej przy jednoczesnym, maksymalnym poszanowaniu swobody testatora w zakresie rozrządzeń testamentowych.
W związku z tym można postawić dwie alternatywne hipotezy badawcze:
- w prawie justyniańskim wartość swobody testowania była wyżej ceniona niż bezpieczeństwo obrotu prawnego w zakresie testamentów;
- w prawie tym możemy mówić o zrównoważonym traktowaniu wymienionych wartości. Celem ich zweryfikowania w pierwszym rzędzie konieczne będzie wyjaśnienie wszystkich czynników, od których w epoce justyniańskiej zależała kondycja prawna testatora. Innymi słowy, co wpływało na jego swobodę testowania i ważność sporządzonego przez niego testamentu. Wskazanemu celowi służyć będzie analiza istniejącej w prawie justyniańskim koncepcji testamentu. Implikuje on także konieczność rozwiązania problemu wieloznaczności źródłowego terminu forma i potrzebę ustalenia pojęcia formy testamentu. Ważki problem badawczy niniejszej rozprawy stanowić będzie kwestia stabilnych i niestabilnych elementów konstytutywnych testamentu rzymskiego w epoce justyniańskiej, której wyjaśnienie nastąpi w drodze gruntownej analizy wymogów formalnych decydujących o specyfice i ważności poszczególnych form testamentowych.
Niniejsza rozprawa ma źródłowy charakter. Bezpośredniego odniesienia do źródeł prawa justyniańskiego wymagały z jednej strony zakreślona tematem niniejszej rozprawy problematyka badawcza, wymagająca kompleksowego spojrzenia zarówno na figurę testatora, jak i występujące w tym prawie formy testamentowe, a z drugiej strony daleko idące rozbieżności w ich merytorycznej ocenie występujące w doktrynie prawa rzymskiego oraz niepoparte źródłowo nazewnictwo i funkcjonujące w niej nieuzasadnione nimi poglądy niektórych autorów, skutkujące nieuprawnionymi uproszczeniami, stwarzającymi podstawy do mylnych wyobrażeń, zwłaszcza o niektórych rodzajach testamentów leżących w sferze możliwości kreatywnych testatora.
Nie ujmując w niczym prawotwórczej roli Justyniana, zdecydowana większość źródeł prawa, stanowiących bazę zawartych w niniejszej rozprawie analiz, pochodzi z okresu prawa klasycznego i poklasycznego. Przedmiotem analizy będą przede wszystkim te, które zostały recypowane przez kompilatorów justyniańskich i z woli Justyniana stały się ius vigens w kształcie zachowanym w poszczególnych dziełach kodyfikacji justyniańskiej. Chociaż w tym kontekście problem ich autentyczności wydaje się sprawą drugorzędną, niemniej jednak wyjaśnienie tego, czy były one interpolowane, jest jedną z kwestii wartą skrupulatnej uwagi z racji na pewność daty wejścia w życie dyspozycji prawnych, które zawierają, oraz ustalenia ewentualnych różnic między ich pierwotnym znaczeniem i znaczeniem nadanym im przez kompilatorów justyniańskich (duplex interpretatio). Powszechnie przyjmowana przez romanistów zasada domniemania autentyczności tekstów źródłowych, lansowana między innymi przez M. Kasera i W. Bojarskiego, będzie zatem w niniejszej rozprawie respektowana na tyle, na ile pozwoli na to egzegeza poszczególnych fragmentów Digestów i konstytucji cesarskich zgromadzonych w Kodeksie. Ostrożne podejście do rzeczonych tekstów prawnych powinno także umożliwić należyte rozgraniczenie tradycji, utrzymanej w prawie justyniańskim, od innowacyjności obecnej w działalności prawotwórczej cesarza Justyniana.
Zasadnicze znaczenie dla rozważań podjętych w niniejszej rozprawie mają fragmenty pochodzące z dorobku jurystów rzymskich, zebrane w tytułach Digestów Justyniańskich: Qui testamenta facere possunt et quemadmodum testamenta fiant (D. 28,1) i De testamento militis (D. 29,1). Równie istotne pod względem merytorycznym są konstytucje cesarskie zamieszczone w Kodeksie Justyniańskim pod tytułami: De testamento militi (C. 6,21), Qui facere testamentum possunt vel non possunt (C. 6,22), De testamentis: quemadmodum testamenta ordinantur (C. 6,23) oraz wykład Instytucji Justyniana, zawarty w tytułach De testamentis ordinandis (I. 2,10), De militari testamento (I. 2,11) i Quibus non est permissum testamenta facere (I. 2,12). Szczególnej uwagi wymagać będą odnoszące się do problematyki niniejszej rozprawy konstytucje Justyniana zamieszczone w Kodeksie i jego późniejsze nowele.
Określenie zakresu testamenti factio activa i poznanie genezy niektórych form testamentowych, weryfikacja związanej z nimi terminologii oraz ich wymogów formalnych wymagać będzie odniesienia do przedjustyniańskich konstytucji zebranych w Kodeksie Teodozjańskim i ogłoszonych po nim nowel Teodozjusza II i Walentyniana III, a także Gai Institutiones, Pauli Sententiae, Regulae Ulpiani, Fragmenta Vaticana, Edictum Theodorici, Lex Romana Burgundionum oraz pojustyniańskich Paraphrasis Te o fila, Bazylik i nowel Leona Filozofa.
Do rozważań z zakresu problematyki objętej tytułem niniejszej rozprawy relatywnie niewiele wnoszą pozaprawne fontes iuris cognoscendi. Niemniej jednak, celem maksymalnego zobiektywizowania analiz dogmatycznoprawnych w prezentowanej rozprawie wykorzystano także wiele źródeł nieprawniczych, w szczególności literackich, w większości przedjustyniańskich. Czytelnik znajdzie w niej odwołania do tekstów: Cycerona, Liwiusza, Plutarcha, Swetoniusza, Tacyta, Aulusa Gelliusza, Augustyna, Sozomena i Izydora z Sewilli. Z badanego okresu nie ma także pomników praktyki, które w jakiś znaczący sposób rzutowałyby na wyniki podjętych w niej analiz dogmatycznoprawnych. Niemniej jednak warte uwagi jest opracowanie M. Nowak Wills in Roman Empire. A documentary approach, zawierające przykłady sporządzania testamentów z epoki justyniańskiej.
Stan badań w obrębie tak określonego tematu, mimo licznych opracowań z zakresu rzymskiego prawa spadkowego, pozostawia wiele do życzenia. Przede wszystkim tylko pewne wątki wnosi do tematu niniejszej rozprawy obszerne dzieło P. Vociego pt. Diritto ereditario romano, w którym kwestia figury testatora została niemal całkowicie pominięta, a formy testamentowe zostały przedstawione dość pobieżnie, w sumie na dwudziestu paru stronach. Nieco więcej miejsca temu zagadnieniu wcześniej poświęcił B. Biondi w swojej monografii Successione testamentaria. Donazioni. Nie można jednak jej niespełna dwudziestostronicowego, syntetycznego pod względem treści, rozdziału o tytule Capacità di disporre uznać za wyczerpujące omówienie zarówno samej zdolności do testowania, jak i zakresu podmiotu czynnego testamentu. Niemniej jednak na jego podstawie można wyrobić sobie ogólny pogląd o tym, kto mógł w świetle prawa rzymskiego sporządzić ważny testament. Znacznie więcej monografia B. Biondiego wnosi jednak w przedmiocie form testamentowych, aczkolwiek dotyczące ich rozdziały drugi („Forme di testamento”) i trzeci („Testamentum militis”) także mają przyczynkowy charakter. Podkreślić przede wszystkim jednak należy, że wymienione publikacje nie są specjalistycznymi monografiami z zakresu prawa justyniańskiego.
Niewątpliwie cenna jest publikacja z zakresu rzymskiego prawa spadkowego F. Longchamps de Bérier Law of succession. Roman legal framework and comparative law perspective. Analogicznie jak opracowania wyżej wymienionych autorów dotyczy ona całego rzymskiego prawa spadkowego oraz wszystkich epok. W związku z tym przy opracowywaniu problematyki zawartej w niniejszej rozprawie skorzystano z niej głównie przy omawianiu poszczególnych form testamentowych.
Zarys ewolucji formy ustnej i pisemnej testamentu rzymskiego przedstawił A. Guarino w przekrojowym artykule La forma orale e la forma scritta nel testamento romano. Kwerendą objęty został także podniesiony w nauce prawa problem istnienia „testamentu pretorskiego”. Istnienie tego rodzaju testamentu w nauce prawa kwestionowali między innymi G. G. Archi w artykule «Testamentum civile», «testamentum praetorium» i M. Amelotti w monografii pt. Il testamento romano attraverso la prassi documentale, bronił zaś P. Voci w polemicznym artykule Testamento pretorio. P. Voci podał w nim wiele wątpliwych argumentów na rzecz uznania testamentu sporządzonego na podstawie prawa pretorskiego jako odrębnej formy testamentowej. B. Biondi i S. Solazzi próbowali dowieść, że w systemie prawa rzymskiego istniał także ustny „testament pretorski”. Taki pogląd spotkał się wszakże ze zdecydowaną i przekonującą krytyką S. Di Marzo, A. Guarino, M. Amelottiego i R. Lambertiniego. W. Roels z kolei poddał analizie wymogi formalne „testamentu pretorskiego” i cywilnego w świetle konstytucji cesarskich z 424 i 446 r., zamieszczonych w C. Th. 4,4,1 i C. Th. 4,4,7, jednakże z powodu ich pominięcia w Kodeksie Justyniańskim analizy te mają w istocie uboczny charakter.
Temat testamentu żołnierskiego w literaturze pojawiał się wielokrotnie, aczkolwiek przeprowadzane badania dotyczyły głównie prawa klasycznego. Z opracowań dotyczących tego rodzaju testamentu na podkreślenie zasługuje monografia A. Hernandez-Gila El testamento militar (en torno a un sistema hereditario militar romano), zawierająca syntetyczne studium formy testamentu żołnierskiego, analizę dotyczącą zdolności testamentowej żołnierza oraz wyjątków od zasad, których zachowania wymagała wewnętrzna struktura cywilnego testamentu rzymskiego. O jego początkach i pozycji w rzymskim prawie klasycznym pisał między innymi V. Arangio-Ruiz. Swoje uwagi odnośnie do koncepcji tej formy testamentowej w doktrynie jurystów klasycznych i ustawodawstwie cesarskim opublikował także L. Chevailler. Próbę wyjaśnienia uprzywilejowanego charakteru testamentu żołnierskiego i testamentu na rzecz dzieł pobożnych podjął B. Beinart w artykule Some aspects of privileged wills. The military will and the charitable will. G. Scherillo przeprowadził egzegezę tekstów ukazujących ewolucję przywileju żołnierskiego dotyczącego sporządzania testamentu, jakie kompilatorzy justyniańscy umieścili w Digestach, w artykule pt. D. 1.4.3 (Giavoleno, l. 13 ‘ep.’) e il testamento militare. Do wyjaśnienia genezy testamentu żołnierskiego przyczynili się między innymi V. Scarano Ussani w artykule Il «testamentum militis» nell’età di Nerva e Traiano i I. De Falco w artykule I giuristi e il testamentum militis. L’orientamento di Iavolenus Priscus. O testamencie żołnierskim w ujęciu porównawczym ostatnio pisał J. Rudnicki w monografii Testament żołnierski i testamenty wojskowe w europejskiej tradycji prawnej.
Problematyki testamentu na rzecz kościołów i dzieł pobożnych, oprócz przywołanego wyżej artykułu B. Beinarta, dotyczy monografia J. L. Murgi Donaciones y testamentos „in bonum animae” en el derecho romanotardio oraz jego artykuł El testamento en favor de Jesucristo y de los santos en el derecho romano postclasico e Justiniano. Do tej problematyki wiele wnoszą, jeżeli chodzi o aspekt podmiotowy i przedmiotowy tej formy testamentu, prace T. Kunderewicz: Rozporządzenia testamentowe i darowizny na cele dobroczynne w prawie justyniańskim, Disposizioni testamentarie e donazioni a scopo di benefizenza nel diritto giustinianeo, Nauka Ojców Kościoła w przedmiocie rozporządzeń testamentowych i darowizn na cele dobroczynne, a także rozważania M. Wójcik w drugim rozdziale monografii pt. Fundacje dobroczynne w rzymskim prawie poklasycznym oraz w artykułach Tworzenie fundacji dobroczynnych (piae causae) w drodze rozporządzeń testamentowych w prawie justyniańskim i Si Iesum Christum heredem quis scripserit... Chrystus jako spadkobierca w prawie justyniańskim.
Warta odnotowania jest następnie monografia M. L. Blanco Rodriguez Testamentum parentum inter liberos. La particion de la herencia en derecho romano traktująca o możliwości podziału majątku przez rodzica między swoich descendentów, w tym także na drodze sukcesji testamentowej. Monografia ta jednak jedynie częściowo dotyczy problematyki niniejszej rozprawy, a ściśle mówiąc testamentum parentis inter liberos. Autorka poświęciła temu testamentowi w sumie dwa rozdziały, w których wyjaśniła początki tego rodzaju testamentu, kwestię jego czynnego i biernego podmiotu oraz zagadnienie formy. Na długo przed publikacją tej monografii genezę wspomnianej formy testamentu z dużą ostrożnością wyjaśnił S. Solazzi w artykule L’origine del testamentum inter liberos.
Kwestia wymogów formalnych rzymskiego testamentu holograficznego została poruszona bardzo ogólnie przez T. F. Torres w jej obszernej dysertacji na temat testamentu holograficznego w obowiązującym prawie hiszpańskim. W literaturze polskiej swoje uwagi na temat tego rodzaju testamentu, ukazując głównie jego losy w prawie rzymskim, zebrał M. Kuryłowicz w artykule Testamentum holographum, zamieszczonym w sto pięćdziesiątym tomie „Rejenta”, dedykowanym pamięci prof. Adama Szpunara.
Wycinkowe badania, dotyczące zasadniczo zdolności testamentowej głuchego albo niemego testatora w świetle kompilacji justyniańskiej, przeprowadził D. Dalla. Ich rezultaty rzeczony autor opublikował w artykule Note sulle corrispondenze dei testi della compilazione in tema di testamento del sordo e del muto.
Historii testamentum apud acta conditumi testamentum principi obatum dotyczy artykuł F. Arcarii Per la storia dei testamenti pubblici romani: il «testamentum apud acta conditum» ed il «testamentum principi oblatum». Do różnych form testamentowych, w tym do testamentów specjalnych i testamentów „publicznych”, odnosi się także F. Samper Polo w artykule La disposición mortis causa en el derecho romano vulgar. Pewne wątki dotyczące problematyki niniejszej rozprawy można odnaleźć w dość ogólnym, przekrojowym komentarzu do źródeł zgromadzonych w publikacji F. Scotti Il testamento nel diritto Romano. Studi esegetici.
Biorąc pod uwagę same sformułowania tytułów prac przywołanych wyżej autorów, nietrudno spostrzec, że większa ich część odnosi się wprawdzie do poszczególnych rodzajów testamentów, lecz zapowiedziane w nich badania koncentrują się głównie na zagadnieniach z okresów sprzed epoki justyniańskiej, dlatego chociaż są one bez wątpienia wartościowe z punktu widzenia historii prawa, nie przynoszą mimo wszystko pełnej odpowiedzi na pytanie o ich istotę i nie wyjaśniają dogłębnie wszystkich wymogów formalnych decydujących o oryginalności danego testamentu i jego ważności w prawie justyniańskim. Poza tym rzeczone opracowania z obiektywnych powodów nie przyniosły całościowej syntezy, której domaga się złożona problematyka niniejszej rozprawy.
W literaturze polskiej, poza wcześniej wymienionymi autorami, pewne wątki problematyki niniejszej rozprawy, najczęściej luźno z nią związane, podjęli ponadto w swoich artykułach: J. Zabłocki, Appunti sul ‘testamentum mulieris’ in eta archaica; Le più antiche forme del testamento romano; Najstarsze formy testamentu rzymskiego; M. Jońca, Forma i czas obowiązywania testamentum in procinctu w prawie rzymskim; A. Skalec, Testament mancypacyjny Antoniusa Silvanusa; M. Nowak, Mancipatio and its life in late-roman law, Losy mancypacji i testamentum peraes et libram w okresie pryncypatu i późnego cesarstwa w świetle dokumentów praktyki prawnej; J. Rudnicki, Rola formy testamentu. Uwagi na tle porównawczym; R. Świrgoń-Skok, Testament jako przykład zapewnienia kontynuacji rodziny rzymskiej w świetle ‘Noctes Atticae’ Aulusa Gelliusa; A. Tarwacka, Testament zwierciadłem obyczajów? Pliniusz Młodszy o ostatniej woli Domitiusa Tullusa.
Porządek rozważań przyjęty w niniejszej rozprawie jest w istocie naturalną konsekwencją struktury tematu badawczego. Rozdział pierwszy zawiera wyjaśnienie pojęcia testamentu w prawie justyniańskim, jego definicje słowne, źródłowe i doktrynalne. W rozdziale drugim określony zostanie konstytutywny element figury prawnej testatora – zdolność do testowania (testamenti factio activa). W szczególności wyjaśniona zostanie terminologia związana z testamenti factio i jej uwarunkowania, czasowe i majątkowe, honorowane w prawie justyniańskim. Przedmiot rozważań rozdziału trzeciego stanowią okoliczności społeczne, rodzinne, zdrowotne i religijne, które wedle tego prawa wpływały na testamenti factio activa. Rozdział czwarty zawiera źródłowe wyjaśnienie pojęcia formy testamentu. Zostaną w nim przedstawione także podziały testamentów występujących w prawie justyniańskim, pozwalające na należyte zrozumienie klasyfikacji przyjętych w nauce prawa rzymskiego. Kolejne rozdziały zawierają analizę poszczególnych form testamentu występujących w prawie justyniańskim. Rozdział piąty zostanie poświęcony wnikliwemu zbadaniu testamentów zwyczajnych, do których zalicza się testament nunkupacyjny i testament określany jako testamentum tripertitum. Zostanie w nim także rozwiązany problem istnienia w prawie justyniańskim „testamentu pretorskiego”. Wyjaśnienie specyfiki testamentu żołnierskiego oraz testamentu sporządzanego na wzór testamentu żołnierskiego znajdzie Czytelnik w rozdziale szóstym. Rozdział siódmy stanowi traktat na temat testamentów specjalnych, w poczet których zalicza się: testament dotkniętego chorobą zakaźną (testamentum oppressi morbo contagioso), testament na rzecz kościołów i dzieł pobożnych (testamentum pro ecclesiis et piis causis), testament rodzica na rzecz swoich zstępnych (testamentum parentis inter liberos), testament analfabety lub niemogącego się podpisać (testamentum ignorantis litteras vel subscribere nequentis), testament niewidomego (testamentum caeci), testament głuchoniemego lub niemego (testamentum surdi et muti vel muti), testament wiejski (testamentum ruri conditum seu rusticanorum). W ostatnim, ósmym rozdziale omówiona zostanie kwestia tzw. testamentów publicznych, tj. testamentum principi oblatum i testamentum apud acta conditum. Dodać należy, że poszczególne rozdziały niosą ze sobą pakiety odrębnych problemów i hipotez badawczych, a rozdziały dotyczące różnych form testamentowych oprócz szczegółowych rozważań ich konstytutywnych wymogów formalnych – także oryginalne definicje naukowe. W zakończeniu zaś dokonana zostanie waloryzacja wyników przeprowadzonych analiz, z podkreśleniem ich znaczenia dla rozwoju dogmatyki prawa rzymskiego, mogących stanowić rzetelny punkt wyjścia dla komparatystyki prawniczej. W rozprawie została zastosowana metoda historyczno-prawna i dogmatyczno-prawna. Jedna i druga, jak w przypadku każdych innych badań z zakresu historii prawa, okazała się nieodzowna dla pełnego ukazania zarówno figury testatora, jak i poszczególnych form testamentowych, jakie ostatecznie znalazły swój wyraz w prawie justyniańskim. Nadmienić należy, że egzegeza tekstów źródłowych została przeprowadzona z zastosowaniem wykładni językowej, systemowej, jak również celowościowej, odwołującej się do ratio legis zmian wprowadzonych przez Justyniana.
![Teksty_Ustaw_2021_Bannery_SPRING-3595_1920x60.jpg [39.58 KB]](https://www.profinfo.pl/storage/image/core_files/2021/1/8/13d12da0f7d3e32edb8b56154e0de049/jpg/wkprofinfo/frontend/Teksty_Ustaw_2021_Bannery_SPRING-3595_1920x60.jpg)
Produkty z promocji znikają w błyskawicznym tempie. Pospiesz się jeśli nie chcesz przegapić niższej ceny! 
