Kompetencje emocjonalne nauczyciela

Emocje – często silne, zaskakujące, trudne do opanowania – są powiązane z pełnieniem ról społecznych, w tym roli nauczyciela. Emocje są wpisane na trwałe w codzienność zawodową nauczycieli i są wręcz nieodłączną stroną pracy nauczyciela, która wiąże się z dostosowaniem emocji do pełnionej przez niego roli oraz prezentowaniem typu reakcji emocjonalnych zgodnych ze wzorcem zdefiniowanym dla tej roli. Nauczyciel, jak trafnie podkreśla Henryka Kwiatkowska, musi każdorazowo definiować sytuację edukacyjną, przy czym mądrość jego reagowania „to nie efekt powielenia wypróbowanych sposobów działania, lecz wynik rozumienia tego, co dzieje się w klasie szkolnej”. Rozwiązywanie  różnego  rodzaju  sytuacji,  jakie  mają  miejsce w szkole i poza nią dzieje się nie tyle w wyniku zachowań reaktywnych nauczyciela, co w drodze zachowań celowych, czyli takich, którym towarzyszy świadome przekształcanie przez nauczyciela otoczenia, w którym on funkcjonuje. Rozwiązania zaproponowane w niniejszej książce skupiają się na rozwijaniu kompetencji emocjonalnych nauczycieli, co z kolei ma sprzyjać  nawiązywaniu  lepszych  relacji  pomiędzy  nauczycielami i uczniami, poprawie ich wzajemnych stosunków, wspomaganiu dobrych zachowań uczniów i podnoszeniu ich wyników w nauce. Nauczyciele ponoszą odpowiedzialność za stworzenie odpowiedniej atmosfery, sprzyjającej zaangażowaniu uczniów w proces nauki i zdobywaniu przez uczniów wiedzy oraz wykształcaniu różnych umiejętności. Nauczyciele powinni motywować i inspirować uczniów, pomagać im osiągać wyższe wyniki, kontrolować trudne zachowania, tworzyć i pielęgnować odpowiednie relacje ze wszystkimi uczniami, a nie tylko z tymi, z którymi czują się najmocniej związani. W celu kształtowania lepszych warunków edukacji, zwiększenia zaangażowania i motywacji uczniów w proces uczenia się, podniesienia ich osiągnięć edukacyjnych czy też zmierzenia się z problemami związanymi z zachowaniem uczniów w szkole i poza nią, nauczyciele powinni zwracać więcej uwagi na to, w jaki sposób odnoszą się do uczniów. W sytuacji, gdy ci ostatni nie czują się docenieni, będą zachowywać się inaczej niż w wówczas, gdy wiedzą, że nauczyciel respektuje ich samych oraz ich działania. Bardziej zadowoleni uczniowie będą uczyli się lepiej i rzadziej będą ulegać impulsom emocjonalnym niż niezadowoleni. Umiejętne budowanie pozytywnych relacji z uczniami zachęci ich do starań o lepsze wyniki w nauce, jak też zapewni nauczycielom większą satysfakcję z pracy.

Biorąc pod uwagę powyższe, warto przyjrzeć się temu, czym są emocje i jaką rolę odgrywają w pracy nauczyciela. Co mówią na ten temat badania naukowe i jakie badania na gruncie pedagogiki były do tej pory prowadzone? Czym są kompetencje nauczyciela? Co jest wyróżnikiem kompetencji emocjonalnych nauczyciela? Co składa się na kompetencje emocjonalne nauczyciela? Jak nauczyciel może rozpoznawać swoje emocje i jak może nimi kierować? Jak nauczyciel może zadbać o rozwijanie własnych kompetencji emocjonalnych?

Niniejsza książka jest owocem doświadczeń jej autorek oraz ich wieloletniej pracy w zakresie poruszanej tutaj problematyki, która – chyba z racji pozornej oczywistości – nie jest w pedagogice podejmowana wystarczająco często, by móc mówić o jakiejkolwiek pedagogicznej teorii emocji. Kategoria emocji jest wciąż jeszcze nowym, rzadko eksplorowanym przez pedagogów obszarem. Na rynku wydawniczym można znaleźć zaledwie kilka publikacji,w których rozważania na temat emocji wpisują się w dyskurs pedagogiczny. Stąd też, kierując się wagą poruszanej problematyki i rosnącym zapotrzebowaniem na publikacje z zakresu kompetencji osobistych i społecznych nauczycieli oraz innych osób, którzy zajmują się pracą z drugim człowiekiem, podjęłyśmy trud napisania książki, która podejmuje zagadnienia emocji w pracy nauczycieli zarówno od strony teoretycznej, jak i praktycznej. Swoistym impulsem do napisania tej książki był udział autorek pracy w projekcie międzynarodowym: EL4VET: Teachers First – Using Emotional Literacy to Improve VET Teaching in the 21st Century. Projekt był finansowany ze środków Komisji Europejskiej w ramach programu „Uczenie się przez całe życie. Leonardo da Vinci” w latach 2010–2012. Instytucją koordynującą projekt było City of Wolverhampton College, Applied Centre for Emotional Literacy, Leadership and Research, Wielka Brytania. Wśród instytucji partnerskich znalazły się: ATHENA, Czechy; BALKANPlan, Bułgaria; CONSTANTi, Cypr; ISQ, Portugalia; Paragon, Malta oraz Uniwersytet Łódzki, Polska. Ogólnym celem projektu było promowanie rozwoju kompetencji emocjonalnych wśród osób zajmujących się kształceniem i szkoleniem zawodowym w Europie oraz ofiarowanie im wsparcia w kształtowaniu lepszych relacji z osobami uczącymi się. W ramach projektu założono, że kompetencje emocjonalne upełnomocniają ludzi oraz dają im wiedzę i umiejętności potrzebne do poprawy wyników zarówno w pracy, jak i w życiu osobistym. Kształtowanie  umiejętnością radzenia sobie z sytuacjami trudnymi oraz przyczynić się do niesienia pomocy innym, zdobycia kontroli nad działaniem i wytrwałości w realizacji zadań, pokonywania rozczarowań i podejmowania różnorakich wyzwań. Może ono pomóc w lepszym radzeniu sobie z trudnymi zachowaniami i w ich łagodzeniu oraz w rozwoju zarówno interpersonalnych, jak i intrapersonalnych umiejętności potrzebnych do wypracowania lepszych relacji i bardziej efektywnej komunikacji z uczniami.

Obecnie  opracowywane  są  różnego  rodzaju  programy rozwoju  kompetencji  emocjonalnych  (ang. emotional literacy) w odniesieniu do uczniów i studentów. Jednak wciąż dość rzadko pojawiają się programy, które odnoszą się do nauczycieli. Stąd też tak duże jest znaczenie warsztatów poświęconych kształtowaniu kompetencji emocjonalnych nauczycieli.

W niniejszej książce skupiamy się na atrybutach, które mają kluczowe znaczenie w rozwijaniu kompetencji emocjonalnych nauczyciela. Przedstawiane tutaj ćwiczenia sprzyjają nawiązywaniu lepszych interakcji z uczniami oraz stworzeniu środowiska szkolnego, które sprzyja osiąganiu wysokich efektów edukacyjnych w atmosferze wsparcia i integracji społecznej. Realizacja proponowanych tutaj ćwiczeń może sprzyjać – poprzez doskonalenie kompetencji emocjonalnych nauczycieli – osiągnięciu także takich efektów, jak:
–lepsza komunikacja pomiędzy uczniem i nauczycielem;
–lepsze relacje między członkami kadry pedagogicznej szkoły;
–promocja integracyjnego środowiska nauczania;
–większe osiągnięcia edukacyjne uczniów;
–eliminacja destrukcyjnych i niewłaściwych zachowań uczniów;
–budowanie etosu szkoły, który będzie odzwierciedleniem pochwały  dla  różnorodności  kulturowej,  równości  szans oraz wartości, jakie reprezentuje integracyjne, kreatywne środowisko nauczania.W książce w pierwszej kolejności podejmujemy próbę prezentacji zagadnień dotyczących teoretycznych i metodologicznych aspektów badań nad emocjami w pedagogice i naukach jej pokrewnych. W związku z tym prezentujemy przegląd badań pedagogicznych dotyczących kategorii emocji ze zwróceniem uwagi na badania nad kompetencjami emocjonalnymi nauczyciela (rozdział 1). Następnie pokazujemy, jak można rozumieć pojęcia: kompetencje, kompetencje nauczycieli i kompetencje emocjonalne nauczycieli oraz jakie istnieją koncepcje i programy kształcenia emocjonalnego nauczycieli (rozdział 2). W dalszej kolejności prezentujemy szereg ćwiczeń, których realizacja ma  sprzyjać  rozwijaniu  kompetencji  emocjonalnych  nauczyciela, co w praktyce może pomóc nauczycielom w budowaniu lepszych relacji ze sobą i z innymi: ma to prymarne znaczenie w kształtowaniu warunków edukacji, które rzeczywiście sprzyjają osiąganiu sukcesów edukacyjnych uczniów (rozdział 3).

W rozdziale 3, który ma charakter praktyczny, poszczególne podrozdziały są tak uporządkowane, aby można je było realizować po kolei, co jest sugerowane, ale można z nich także korzystać elastycznie, w zależności od potrzeb Czytelnika. Zachęcamy do kreatywnego podejścia do realizacji poszczególnych ćwiczeń.

Zakładamy, że mimo iż książka jest przewodnikiem po kompetencjach nauczycielskich, szczególnie kompetencjach emocjonalnych nauczycieli, to okaże się pomocna, oprócz nauczycieli szkół różnego typu, także następującym grupom odbiorców:
1.Pracownicy administracji samorządowej – książka powinna zainteresować osoby, które mają wpływ na regionalną politykę oświatową, gdyż pokazuje, co jest istotne w pracy nauczycielskiej i w jakim zakresie powinno się wspomagać
nauczycieli, chociażby poprzez położenie nacisku na dofinansowanie szkoleń z zakresu kompetencji miękkich.
2.Pracownicy naukowi z zakresu nauk społecznych, szczególnie pracownicy podejmujący w swoich analizach problematykę rozwoju człowieka dorosłego, problematykę rozwoju osobowego i zawodowego w miejscu pracy, doskonalenia zawodowego i dokształcania, rozwoju nauczyciela i rozwoju szkoły. Książka przeznaczona jest z założenia dla naukowców specjalizujących się w takich subdyscyplinach, jak: andragogika, pedeutologia, dydaktyka, pedagogika pracy czy też pedagogika szkolna.
3.Studenci pedagogiki oraz studenci kierunków nauczycielskich – w sytuacji braku podręczników na temat rozwijania kompetencji emocjonalnych nauczycieli proponowana publikacja doskonale wypełni istniejącą lukę. Książka może być szczególnie przydatna podczas realizacji takich przedmiotów, jak: pedagogika, dydaktyka, metodyki przedmiotowe oraz różnego rodzaju warsztatów z zakresu kompetencji miękkich.

Mamy nadzieję, że lektura tej książki i praca z zaproponowanymi przez nas ćwiczeniami przyniesie pożytek nauczycielom i wszystkim tym, którzy zajmują się doskonaleniem i dokształcaniem zawodowym nauczycieli oraz są zainteresowani rozwojem szkoły i doskonaleniem warunków edukacji.

Jako autorki niniejszej książki winne jesteśmy wiele podziękowań różnym osobom. Ich pomoc okazała się nieoceniona w trakcie realizacji naszych zamiarów wydawniczych. Szczególne słowa podziękowania kierujemy do Pana Marcina Podogrockiego,  kierownika  Biura  Międzynarodowych  Projektów Edukacyjnych Uniwersytetu Łódzkiego, który nie tylko zainspirował nas do wzięcia udziału w projekcie EL4VET, ale zajął się wszelkimi sprawami administracyjno-finansowymi związanymi z realizacją tego projektu i z entuzjazmem odniósł się do wydania niniejszej książki.

Słowa wdzięczności kierujemy do Pani Izabelli Małeckiej, która zaprosiła nas do wydania tej książki i okazywała nam serdeczne wsparcie w trakcie prac nad książką. Jesteśmy Jej ogromnie zobowiązane za dodatkowy czas, jaki otrzymałyśmy, aby móc dokończyć napisanie książki.

Naszym dzieciom i najbliższym dziękujemy za to, że wciąż są z nami i towarzyszą nam w podejmowanych przez nas przedsięwzięciach naukowych i działaniach edukacyjnych.
Joanna Madalińska-Michalak
Renata Góralsk